دکتر عبادالله محمودیان میراث‌دار گراف و ترکیبیات در ایران
خاطراتی از استادی که نیم‌قرن در کنارش دانش و پژوهش آموختم
در گذر تاریخ علم، نام برخی از اندیشمندان نه‌تنها در صفحات کتاب‌ها، بلکه در ذهن و روح شاگردان و همکارانشان حک می‌شود. دکتر سید عبادالله محمودیان، استاد برجسته دانشگاه صنعتی شریف، ازجمله چنین نام‌هایی بود؛ ریاضی‌دانی که با آثار علمی، تدریس و تربیت دانشجویان، تأثیری ماندگار در ریاضیات ایران و جهان بر جای گذاشت.
نسرین سلطان‌خواه-استاد دانشگاه الزهرا و عضو پیوسته فرهنگستان علوم: در گذر تاریخ علم، نام برخی از اندیشمندان نه‌تنها در صفحات کتاب‌ها، بلکه در ذهن و روح شاگردان و همکارانشان حک می‌شود. دکتر سید عبادالله محمودیان، استاد برجسته دانشگاه صنعتی شریف، ازجمله چنین نام‌هایی بود؛ ریاضی‌دانی که با آثار علمی، تدریس و تربیت دانشجویان، تأثیری ماندگار در ریاضیات ایران و جهان بر جای گذاشت.
دکتر محمودیان در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۲۲ در زنجان متولد شد. تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشگاه تهران آغاز کرد و در سال ۱۳۴۴ مدرک کارشناسی ریاضیات را اخذ کرد. سپس در دانشگاه شیراز مدرک کارشناسی ارشد خود را در زمینه نظریه گراف، زیر نظر آقای دکتر بهزاد دریافت کرد. علاقه و استعداد او در ریاضیات موجب شد که راهی ایالات متحده شود و در دانشگاه پنسیلوانیا، ابتدا مدرک کارشناسی ارشد (۱۳۵۰) و سپس دکتری (۱۳۵۴) خود را در زمینه ریاضیات کسب کند. بازگشت او به ایران و پیوستن به دانشگاه صنعتی شریف در سال 1362، سرآغاز دوره‌ای درخشان در تدریس و پژوهش ایشان بود.
بنده افتخار دارم حدود 50 سال تلاش پرثمر علمی استاد فقید، مرحوم دکتر محمودیان، استاد ممتاز بازنشسته دانشکده ریاضی دانشگاه صنعتی شریف را به‌عنوان یکی از شاگردانشان در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و اولین دانشجوی مقطع دکترای ایشان و اولین فارغ‌التحصیل دکترای دانشکده، روایت کنم و گوشه کوچکی از آنچه را در محضر ایشان آموختم، در سطور زیر بازگویم.
45 سال پیش وارد دانشگاه شریف شدم. با کمی تأخیر بعد از تغییر رشته از مهندسی برق به دانشکده ریاضی آمدم و اولین درس دوره کارشناسی را در دانشکده ریاضی با آقای دکتر محمودیان گذراندم. پاییز سال ۶٣ درس ریاضی گسسته را در خدمت ایشان فراگرفتم، ناگفته نماند که اساسا آغاز تدریس درس‌هایی مانند گراف و ریاضیات گسسته تنها با حضور ایشان در دانشکده ریاضی آغاز شد. بعد از گذراندن درس ریاضی گسسته، به این درس بسیار علاقه‌مند شدم؛
چون گرایش نوپایی در علم ریاضیات بود. سال بعد، در همان دوره کارشناسی، درسی به نام مباحثی در آنالیز ترکیبی برای دانشجویان کارشناسی ارشد، توسط ایشان ارائه شد و بنده خواهش کردم که اجازه دهند من نیز در آن کلاس ثبت‌نام کنم که با موافقت ایشان همراه شد. ایشان در آن درس به همه دانشجویان مقاله‌ای اختصاص دادند تا مطالعه کرده و در کلاس ارائه دهند. موضوعی که به من رسید، مقاله جدید و به‌روزی بود. این مقاله برگرفته از پایان‌نامه دکترای خانم هوانگ بود.
موضوع این مقاله در مورد تریدها بود که یکی از مباحث ترکیبیات است. آن را مطالعه کردم و ایشان به‌خوبی من را برای مطالعه و فهم مقاله راهنمایی کردند. در واقع این مقاله پایه خیلی از تحقیقات بعدی من شد. بعد که وارد مقطع کارشناسی ارشد شدم، به دلیل علاقه به این موضوع، پایان‌نامه‌ام را با آقای دکتر محمودیان گرفتم. آن موقع آقای دکتر محمودیان و آقای دکتر خسروشاهی با یکدیگر همکاری تحقیقاتی داشتند و در حین تحقیق به مسئله‌ای درباره عدم وجود بعضی از تریدها برخورد کرده بودند.
به من گفتند شما که مقاله را خوانده‌ای روی این موضوع کار کن. من با راهنمایی ایشان روی این موضوع کار کردم و در نهایت پایان‌نامه کارشناسی ارشد من بررسی وجود و عدم وجود بعضی از تریدها شد. دفاع پایان‌نامه ارشدم ٢٨ شهریور ۶٧ بود. ایشان در انجام پایان‌نامه کارشناسی ارشد نه‌تنها روش تحقیق را به من آموختند، بلکه انگیزه برای انجام تحقیق را در من ایجاد کردند. نتایج به‌دست‌آمده در پایان‌نامه فوق‌لیسانس در مقاله‌ای در سال ١٩٩٢ چاپ شد.
انتهای مقاله دو حدس ارائه شده بود؛ حدس اول شش سال بعد توسط دو استرالیایی ثابت شد و چندین مقاله نیز در تأیید حدس دوم توسط دیگران نوشته شد. نهایتا بعد از 26 سال، در سال ٢٠١٨ یک ریاضی‌دان روسی نشان داد که حدس دوم نیز کاملا درست است. جالب است که این ریاضی‌دان روسی با استفاده از نظریه کدگذاری این حدس را ثابت کرد.
در دوره دکتری هم ایشان به من تأکید داشتند که درس‌های متنوعی را در دوره تحصیل بگذرانم. در آن زمان درسی به نام نظریه کدگذاری یا درسی به نام رمزنگاری نبود، بلکه همه این مطالب را در درس آنالیز ترکیبی ارائه می‌دادند و به زیبایی ارتباط آنها با یکدیگر را بیان می‌کردند. بعدها ایشان در ایجاد و توسعه رشته رمزنگاری و کدگذاری نقش مهمی داشتند، کما‌اینکه از مؤسسان انجمن رمز ایران بودند. ایشان سعی می‌کردند دانشجوهایشان گستره دانش و اطلاعاتشان وسیع و عمیق شود و محدود نماند.
ایشان اولین استاد دانشکده ریاضی بودند که دانشجوی دوره دکتری تربیت کردند و بنده به‌عنوان اولین فارغ‌التحصیل دکتری زیر نظر ایشان در فروردین 1373با تهیه پنج مقاله از رساله دکترای خود در زمینه طرح‌های ترکیبیاتی در حضور داوران مرحومه خانم دکتر «آن پنفلد استریت» از دانشگاه کوئینزلند استرالیا و آقای دکتر «هادی خرقانی» از دانشگاه لیتبریج کانادا و دکتر «چارلز کولبرن» از دانشگاه واترلو کانادا و آقایان دکتر زنگنه و مرحوم دکتر مهدوی هزاوه‌ای -که اخیرا و بعد از دکتر محمودیان به رحمت خدا رفتند- از دانشگاه صنعتی شریف و آقای دکتر خسروشاهی از دانشگاه تهران، دفاع کردم. ایشان تلاش کردند که اولین فارغ‌التحصیلی دکتری در دانشکده ریاضی کاملا در حد و اندازه شاخص‌های دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی باشد.
بعد از اتمام دکتری، سعی کردم از محضر ایشان بی‌نصیب نمانم و در زمینه نظریه گراف کارهای تحقیقاتی مشترک در قالب تدوین چهار مقاله مشترک داشتیم. پس از آن فرصت همکاری مشترک با ایشان فراهم نشد.
پس از سال‌ها وقفه در همکاری‌های مشترک علمی، سال قبل همراه با ایشان تصمیم گرفتیم تا درس‌نامه‌ای را که سال‌ها برای تدریس درس آنالیز ترکیبی تهیه و تکمیل کرده بودیم، تبدیل به کتاب کنیم. در جلسات تدوین و نهایی‌سازی کتاب، بسیار برای من د‌رخور توجه بود که آقای دکتر علی‌رغم سن‌و‌سالشان همچنان دارای حضور ذهن خوب و قدرت تمرکز شایان توجه در زمینه علمی بودند. کتاب پس از طی مراحل داوری و تأیید آن برای چاپ، متأسفانه زمانی زیر چاپ می‌رود که استاد عزیز در قید حیات نیستند.
البته ایشان از معدود استادان پیش‌کسوت هستند که هم در ترکیبیات و هم در گراف متخصص بودند. ایشان دروس ریاضیات گسسته، ترکیبیات و گراف را وارد دانشگاه‌ها کردند و بعد این درس‌ها را با عنوان ریاضیات گسسته وارد برنامه درسی دبیرستان کردند و سپس در چند دوره دبیران ریاضی را آموزش دادند تا ریاضیات گسسته را یاد بگیرند و به دانش‌آموزان آموزش بدهند. من در این برنامه که در سال‌های 75 و 76 در زنجان و سال 80 در تهران برگزار شد، با ایشان همکاری داشتم.
ده‌ها مقاله علمی با همکاری ریاضی‌دانان برجسته بین‌المللی در مجلات معتبر بین‌المللی منتشر کرد که بسیاری از مقالاتش به عنوان منابع مهم در این حوزه شناخته می‌شوند و این موجب شد گراف و ترکیبیات در ایران جایگاه ویژه‌ای پیدا کند.
سبک تحقیقاتی ایشان مبتنی‌بر پیگیری یک موضوع تا به اثبات رساندن همه قضایا و کندوکاو‌کردن در همه جوانب آن مسئله بود. یکی از اثرات این سبک، ارائه حدس‌ها و انگاره‌های متعددی است که توسط دیگران به اثبات رسیده است. به طور مثال، یک حدس در زمینه نظریه گراف درباره لاتین ترید یا مجموعه بحرانی در سال 1995 مطرح کردند که چندین مقاله درباره درستی این حدس توسط ریاضی‌دانان دیگر منتشر شد و نهایتا بعد از 23 سال توسط دو ریاضی‌دان دیگر اثبات شد.
ایشان دارای ویژگی‌های علمی منحصربه‌فردی بودند که به برخی از آنان اشاره می‌کنم:
اولین ویژگی علمی ایشان این بود که کلاس‌های درسشان به دلیل ویژگی‌های شخصیتی، پر از بیان مسائل باز و موضوعاتی برای فکرکردن بود. بعضی‌ها آقای دکتر محمودیان را به عنوان استاد مسئله‌دار نام می‌بردند؛ چون همیشه دستشان پر از مسئله بود و بعضا برای حل بعضی از مسائل جایزه هم تعیین می‌کردند.
ویژگی دیگر، پیگیری و پشتکار ایشان در مسائل علمی بود. ایشان هیچ‌گاه پرونده کار علمی‌ای را که شروع می‌کرد، نمی‌بست و هر چند‌وقت یک بار دوباره مقاله‌ای در آن موضوع می‌نوشت.
جنبه دیگر اینکه آموزش و پژوهش قسمتی از کار ایشان نبود، بلکه قسمتی از زندگی ایشان بود حتی در میان گفت‌وگوهای روزمره، باز گریزی به مسائل علمی می‌زدند.
انگیزه و انرژی مضاعف، یکی دیگر از ویژگی‌های مشهود ایشان بود. ایشان در اطراف خود فضایی پر از نشاط و سرزندگی علمی به وجود آورده بود و به این وسیله دانشجویان به‌ویژه دانشجوهای رشته‌های دیگر را جذب می‌کرد. به نحوی که دانشکده ریاضی، دانشکده‌ای مهاجرپذیر شده بود و دانشجویان سایر رشته‌ها به آن جذب می‌شدند. بلافاصله دانشجویان داخل محیط تحقیقات و مسئله‌های ایشان کشیده می‌شدند و با کارهای تحقیقاتی ایشان درگیر می‌شدند. همین باعث شده بود همیشه اطرافشان شلوغ باشد.
از دیگر ویژگی‌های آقای دکتر محمودیان، داشتن صبر و حوصله زیاد برای دانشجو بود. ایشان از ابتدا اصول تحقیق‌کردن، درست‌نوشتن و اخلاق علمی را به دانشجویان یاد می‌داد. به همین دلیل حساسیت خاصی در برخورد با پدیده ریاضیات سطحی و تقلب‌های علمی داشتند و به آن واکنش نشان می‌دادند. علاوه‌بر فعالیت‌های پژوهشی، ایشان مسئولیت‌های متعددی را در جامعه علمی بر‌عهده داشت؛ از جمله ریاست انجمن ریاضی ایران، ریاست دانشکده علوم ریاضی دانشگاه شریف، عضویت در کمیته‌های ملی المپیادهای ریاضی و کامپیوتر و دریافت جوایز معتبر همچون جایزه بین‌المللی خوارزمی، جایزه علمی علامه طباطبایی، استاد نمونه کشوری، چهره ماندگار و... .
اما آنچه از دکتر محمودیان چهره‌ای ماندگار ساخت، نه عناوین و افتخارات، بلکه صبر، اخلاق علمی و عشق به تعلیم بود. من شاگردی هستم که افتخار می‌کنم آقای دکتر محمودیان استادم بوده و هستند. اگر بخواهم مطالبم را جمع‌بندی کنم، ویژگی بارز و دستاورد غیرقابل انکار او را شاگردپروری و تربیت استادان آینده می‌دانم. بسیاری از شاگردان او امروز در دانشگاه‌های معتبر جهان فعالیت دارند. او استاد اولین زن ایرانی برنده مدال فیلدز، مرحوم مریم میرزاخانی بود و تأثیر عمیقی بر پیشرفت او داشت.
دکتر سید‌عبادالله محمودیان، شخصیتی الهام‌بخش و اثرگذار داشت که همواره در یاد و خاطره همکاران و دانشجویانش باقی خواهد ماند. جامعه علمی ایران، یکی از برجسته‌ترین چهره‌های خود را از دست داد، اما آثار علمی و شاگردان او، چراغ راهی برای نسل‌های آینده خواهند بود.
