توافق خوب-توافق بد

1- بیش از ۱۵ ماه از آغاز دور جدید مذاکرات وین می‌گذرد. دولت قبل با هدف احیای برجام پا به میدان مذاکرات وین در قالب جدید ۱+۴ گذاشت. اینکه چرا باید طرف اصلی ایران در مذاکرات هسته‌ای غایب باشد و سه کشور اروپایی و روسیه و چین واسطه انتقال پیام ایران به رابرت مالی یا پیام طرف آمریکایی به عراقچی باشد، بماند که به قول شاعر «شرح این هجران و این سوز جگر/ این زمان بگذار تا وقت دگر». روایت غالب این است که عراقچی در پنج دور مذاکره و البته تحت اشراف دکتر ظریف، روحانی و شورای عالی امنیت ملی کشور توانست مذاکرات را در قالب «احیای برجام ۲۰۱۵» به سرانجام برساند. این مطلب در آخرین گزارش مفصل ظریف به مجلس تصریح شده که قابل دستیابی است. روحانی نیز در آخرین جلسه هیئت دولت در دوم تیر ۱۴۰۰ به صراحت اعلام کرد: «اگر بخواهند همین امروز می‌توانیم تحریم را تمام کنیم. نه فردا، همین امروز دوم تیر می‌توانیم تحریم را تمام کنیم، همین الان اختیارات به آقای دکتر عراقچی بدهیم، به وین برود و در عرض چند روز توافق را نهایی کند و تحریم هم برداشته شود».

2- سه ماه است که مذاکرات وین به حالت تعلیق درآمده و پیشرفتی در آن ملاحظه نمی‌شود. بر اساس روایت اشخاص درگیر در مذاکرات در بیش از ۹۹ درصد موضوعات مربوط به احیای توافق ۲۰۱۵ توافق شده و تقریبا اختلافی که مانع دستیابی به توافق باشد، وجود ندارد. ایران «زیاده‌خواهی» طرف آمریکایی را مانع دستیابی به توافق ذکر می‌کند. امیرعبداللهیان در مصاحبه چند روز قبل با یک روزنامه کرواسی گفت: «طرف آمریکایی ‌ یکباره ایده جدیدی را مطرح کرد و گفت که ما باید در پاورقی متن، این عبارت را اضافه کنیم که اشخاصی که از لیست تحریم در نتیجه این مذاکرات خارج می‌شوند، ممکن است مجددا به دلایلی غیر از هسته‌ای، در لیست تحریم آمریکا قرار بگیرند». طرف مقابل اما «خواسته‌های فرابرجامی» ایران را مانع اصلی می‌داند و مدعی است ایران در صورت طرح مطالبات فرابرجامی باید «نگرانی‌های امنیتی» آمریکا را مدنظر قرار دهد و گفته است آماده مذاکره درباره این موضوعات است.

3- با اینکه نشانه‌ای از مذاکرات با واسطه بین ایران و آمریکا در دسترس نیست ولی ‌ رصد تحولات منتج به سفر جوزپ بورل به تهران نمایانگر تلاش‌های فشرده برخی از کشورهای حوزه خلیج فارس و همچنین اتحادیه اروپا بر نزدیک‌کردن مواضع دو طرف است. بورل دستاورد سفر خود را از‌سرگیری مذاکرات در فرمت جدید در یکی از کشورهای منطقه اعلام کرد و اینکه این مذاکرات به فوریت انجام خواهد شد. با وجود اینکه به دلیل سابقه پیش‌بینی ناصواب بورل از سفر قبلی انریکه مورا معاون خود به تهران، می‌توان اظهارات خوشبینانه بورل را شتاب‌زده و با اندک تردید ارزیابی کرد ولی این سفر و استقبالی که از وی در تهران صورت گرفت، نمایانگر آن است که جمع‌بندی ایران با نظر داشت انتقادات رو به گسترش داخل کشور که ناشی از اوضاع نابسامان اقتصادی است، به تهران آموخته آرام‌سازی شرایط داخل در گرو بهبود در شرایط وخیم اقتصادی و معیشتی مردم است و احیای توافق هسته‌ای ظاهرا کم‌هزینه‌تربن راهکار برون‌رفت از این شرایط است.

4- توافق هسته‌ای با کلیه نقایص احتمالی و مورد ادعای مخالفان، بهترین راهکار برون‌رفت از بحران هسته‌ای، لغو تحریم‌های ظالمانه و همچنین آرام‌سازی روابط ایران با غرب است که جایگزینی بر آن مترتب نیست. ضمن اینکه از پشتوانه حمایت مستقیم قدرت‌های اقتصادی مطرح جهان و قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد برخوردار است. از این منظر از هر اقدام منتهی به احیای برجام ‌ فارغ از اینکه کدام‌یک از طرفین از مواضع خود عقب نشسته‌اند، باید استقبال کرد و آن را به فال نیک گرفت. نکته مبهم در تحولات اخیر گفت‌وگوهای هسته‌ای، سکوت حیرت‌آور مخالفان داخلی (دلواپسان) برجام است که در دوره دولت قبل، علم مخالفت با هرگونه مذاکره برمی‌افراشتند و قانون صیانت مجلس را مانند شمشیر داموکلس بر سر دولت و مذاکره‌کنندگان نگه داشتند ولی اکنون 10 ماه است که نه کسی از آن قانون صحبت می‌کند و نه دغدغه و هشداری درباره مذاکرات ابراز می‌شود. ظریف در نوار معروف درباره مذاکرات احیای برجام گفته بود ‌«شرایطی که امروز برای احیای برجام هست، شش‌ ماه دیگر تکرار نمی‌شود».

5- بی‌تردید باید از ابتکاراتی که منجر به آغاز مذاکرات شد استقبال و اظهار امیدواری کرد که با به‌ثمر‌نشستن مذاکرات پیش‌رو شاهد گشایشی در احیای توافق هسته‌ای برجام و تغییر شرایط داخلی و حضور قدرتمندانه ایران در عرصه بین‌المللی باشیم. با این وجود سؤالاتی مطرح است که نمی‌توان آنها را نادیده گرفت.

- در ۱۵ ماه گذشته تغییرات وسیعی در منطقه و جهان صورت گرفته و با پیشرفت قابل‌ملاحظه در روابط اعراب و اسرائیل، نقش‌آفرینی رژیم صهیونیستی را در منطقه افزایش داده است. تحریم‌های ظالمانه فشار بر کشور را بیشتر و معیشت مردم را سخت‌تر کرده است. دولت باید پاسخ دهد که در توافق پیش‌رو بین ایران و آمریکا در مذاکراتی که قرار است احتمالا در قطر انجام ‌شود، چه امتیازاتی بیش از مذاکرات عراقچی از طرف مقابل دریافت کرده است؟

 - امیرعبداللهیان بارها از آمادگی ایران برای «توافق خوب» سخن گفته است. مقامات دو طرف، علت اصلی بن‌بست در مذاکرات را اصرار ایران بر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی آمریکا (FTO) و تضمین آمریکا در عدم تکرار خروج از توافق می‌دانند. آمریکا رسما به ایران اطلاع داده است که سپاه را از لیست گروه‌های تروریستی خارج نخواهد کرد. همچنین اگر منظور ایران «تضمین حقوقی» برای عدم تکرار خروج آمریکا از توافق باشد، بایدن نمی‌تواند چنین تعهدی را به ایران بدهد، ضمن اینکه هیچ تضمین حقوقی قابل اعتمادی برای محکم‌ترین توافقات بین‌المللی وجود ندارد. دولت‌ها هر زمانی که منافع‌شان ایجاب کند، به معاهدات خود پشت پا می‌زنند. دولت باید پاسخ دهد فرق‌های ملموس «توافق بد» که ۱۵ ماه قبل عراقچی می‌توانست آن را امضا کند با «توافق خوب» مدنظر امیرعبداللهیان که امیدواریم در نشست قطر به دست آید، چیست؟

- موافقت ایران با برگزاری حساس‌ترین دور مذاکرات در قطر با سؤالاتی جدی روبه‌روست. تفاوت عمان و قطر با دیگر شیخ‌نشین‌های خلیج فارس انکارناپذیر است. در‌عین‌حال اعطای چنین امتیاز بزرگی به کشوری در قواره کوچک‌تر از یک استان ایران بدون دریافت ما‌بازایی در مهار نقش‌آفرینی اسرائیل در منطقه و تأثیرگذاری در تغییرات ژئوپلیتیک منطقه، اقدامی خارج از دوراندیشی استراتژیک است. به‌خصوص اینکه قطر رقیب ایران در انرژی (گاز) است و نرد عشق با ایران مصلحتی بوده و انتخاب نهایی این کشور کوچک، داشتن متحدانی در شورای همکاری خلیج فارس و اتحادیه عرب است.

6- انگیزه اصلی غرب در تلاش برای احیای برجام «مهار هسته‌ای» از طریق افزایش زمان گریز هسته‌ای است. ضمن اینکه در پرتو توافق هسته‌ای، ورود نفت ایران به بازار، التهابات این بازار را کاهش داده و نقش‌آفرینی روسیه را کم‌رنگ خواهد کرد. هرچند این به آن‌ معنی نیست که غرب برای دستیابی به این هدف حاضر به اعطای هر امتیازی به ایران باشد. از سوی دیگر ترجیح روسیه به دلیل گرفتاری در جنگ اوکراین تعویق توافق تا پایان عملیات در اوکراین و تحمیل شرایط خود به زلنسکی و متحدان غربی اوکراین است. برآیند این شرایط درصورتی‌که جهت‌گیری مسئولان «تأمین حداکثری منافع ملی» باشد، «تصمیم سیاسی» برای ریل‌گذاری جدید در سیاست خارجی، تبدیل مذاکرات با واسطه به گفت‌وگوهای رودررو با آمریکاست. امیرعبداللهیان گفته است «کشورهای اروپایی درخواست‌هایی را از ما به‌طور شفاهی مطرح کردند و در‌حال بررسی هستند که چگونه می‌توانند در حوزه انرژی با جمهوری اسلامی ایران همکاری کنند». اقدامی که در صورت استفاده از توانمندی‌های دیپلماتیک داخلی و فرصت‌های پیش‌رو در عرصه جهان، در کنار دستاوردهای اقتصادی، بهبود شرایط برای پرداختن به توسعه و کاهش آلام مردم، سرعت پیشروی اسرائیل در حوزه پیرامونی ایران را تا حد معتنابهی کاهش خواهد داد.