البرز و تأمین آب استان تهران

پنجم مرداد 1401 شرکت آب منطقه‌ای تهران اعلام کرد از مجموع ظرفیت حدود 1.9 میلیارد مترمکعبی پنج سد تأمین‌کننده آب شرب استان تهران، 569 میلیون مترمکعب آب پشت سدها ذخیره شده که نشان می‌دهد حدود 27 درصد از ظرفیت کلی سدهای پنج‌گانه تأمین‌کننده آب استان تهران در آن زمان پر بوده است. میزان پرشدگی در 16 مهر 1401 به حدود 20 درصد رسید. در اول آذر 1401 مجموع حجم مخازن سدهای تأمین‌کننده آب تهران ۳۰۷ میلیون مترمکعب بود که حدود 17 درصد پرشدگی مخازن را نشان می‌دهد. این رقم در سال گذشته ۳۹۳ میلیون مترمکعب بوده که کاهشی در حدود ۸۶ میلیون مترمکعب شاهد هستیم. رود لار در حوضه آبخیز هراز در مجاور سامانه آتشفشانی دماوند قرار دارد و مهم‌ترین سرمنشأ رودخانه هراز است. طرح سد لار از اوایل دهه 20 شمسی مطرح شد و در همان آغاز کار زنده‌یاد دکتر یدالله سحابی، استاد زمین‌شناسی دانشگاه تهران، مکان احداث سد روی سازند لار را از نظر زمین‌شناسی غلط اعلام کرد. دهه 50 که مطالعات سد لار آغاز شد، هدف اعلام‌شده آن تأمین آب دشت بزرگ هراز و همچنین تأمین آب تهران -از طریق انتقال آب به مخزن سد لتیان- بود. در همان موقع نیز استاد دکتر فریدون سحابی، استاد وقت زمین‌شناسی دانشگاه تهران، در مطالعاتی درباره سازند لار و سنگ‌های رسوبی آن نشان داد که اهداف پروژه لار قابل تأمین نیست. نگارنده به یاد دارد که در آذر سال 1367 در بازدید کلاس زمین‌شناسی در منطقه لار، جاده هراز و پیرامون آتشفشان دماوند، استاد سحابی به خوبی مسئله سد لار را برای ما دانشجویانشان تحلیل کرد و نشان داد که سنگ‌های رسوبی منطقه در عمل مسیرهای گوناگون فرار آب از مخزن سد آب را فراهم کرده که در پژوهش‌های ایشان در دانشگاه تهران و نزد وزارت نیرو به خوبی نشان داده شده بود. از بدو آغاز کار آب‌گیری سد لار از سال ۶۰ تاکنون، مشکل نشت آب از اطراف مخزن سد پدیدار شده، به‌نحوی‌که حدود ۲۲۰ میلیون مترمکعب آب، از چشمه‌های شکل‌گرفته در 10 کیلومتری پایین‌دست سد خارج می‌شود و به‌طور متوسط ۱۷۰ میلیون مترمکعب آب باقی‌مانده ذخیره‌شده در مخزن، به سمت نیروگاه کلان و سد لتیان تهران ارسال می‌شود. با افزایش رشد جمعیت تهران و ساخت شهرک‌های اقماری اطراف آن، به‌تدریج حقابه‌های دشت هراز از سد لار توسط وزارت نیرو حذف شد و با هدف جبران کمبود آب دشت هراز، وزارت نیرو تصمیم نادرست دیگری می‌گیرد و آن احداث سد هراز روی رود هراز است که از سال ۸۹ ساخت آن آغاز شده است. مطالعات علاج‌بخشی سد لار از سال ۹۳ آغاز شد و به چنین نتیجه‌ای رسید: ساخت سازه آبگیر در محل چشمه‌های پایین‌دست سد که آب از آن نشت می‌کند و احداث تونلی به مسافت 28 کیلومتر برای جمع‌آوری ۱۶۰ میلیون مترمکعب آب و انتقال سد لار به نیروگاه کلان در 10 کیلومتری سد لتیان در استان تهران، به منظور انتقال آب به استان تهران. از آغاز بهره‌برداری از سد لار تا آغاز بهره‌برداری این تونل، ۳۳۰ میلیون مترمکعب از کل آبدهی ۴۸۱ میلیون مترمکعب رود لار یا به عبارتی ۶۸ درصد آب این رودخانه به تهران منتقل شد که چیزی در حدود 50‌ درصد آبدهی فعلی رودخانه هراز بوده است. البته با وجود ثابت‌ماندن رقم ۳۳۰ میلیون مترمکعب آب ارسالی به تهران به دلیل استراتژیک‌شدن بحث آب شرب، درصد برداشت آب برای تهران بیشتر شده و ضمنا با توجه به خشک‌سالی‌های اخیر یکی از مهم‌ترین سرمنشأهای رود هراز و حقابه‌های دشت هراز حذف شده است. میزان بارندگی از ابتدای مهرماه تا اول آذر 1401 در حوضه آبریز شرکت آب منطقه‌ای تهران ۱۴ میلی‌متر گزارش شد. این رقم در سال گذشته آبی ۳۵ و نیم میلی‌متر بوده و در متوسط بلندمدت ۴۳ میلی‌متر گزارش شده است که کاهشی در حدود ۶۰ و ۶۷ درصد را نشان می‌دهد. آب شهر تهران توسط پنج سد شامل سدهای طالقان و امیرکبیر در غرب و سدهای لار، لتیان و ماملو در شرق تهران، حدود ۵۰ درصد از غرب تهران و ۵۰ درصد از شرق تهران تأمین می‌شود. در اول آبان 1401 سطح دریاچه سد لتیان حدود ۲۸ متر پایین‌تر از حداکثر تراز بهره‌برداری قرار داشت. حجم آب موجود در مخزن سد امیرکبیر حدود 124 میلیون مترمکعب بوده و این میزان در روز مشابه سال گذشته 161 میلیون مترمکعب بوده است. همچنین حجم ذخیره آب سد طالقان از 270 میلیون مترمکعب سال گذشته به 249 میلیون مترمکعب کاهش پیدا کرده است. حجم ذخیره آب سد لار در پایان سال آبی 1399 -1401 در حد 117 میلیون مترمکعب بود که در سال 1400-1401 به 84 میلیون مترمکعب رسید و حجم آب سد ماملو نیز از 98 میلیون مترمکعب به 58 میلیون مترمکعب رسید. به دلیل تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت، توسعه اقتصادی و مدیریت ضعیف آب، دسترسی محدود به منابع آب شیرین یک نگرانی اساسی برای جوامع در حال توسعه مانند جامعه ماست.  خشک‌سالی و کمبود آب -دو پدیده عمده‌ای که امنیت آب را به چالش می‌کشند- بر تمام بخش‌های اجتماعی-اقتصادی جامعه و به‌ویژه بر جمعیت‌های آسیب‌پذیرتر، فقیرتر یا حاشیه‌نشین‌تر اثر می‌گذارد. خشک‌سالی یکی از ویژگی‌های اقلیم طبیعی با بارش کمتر از حد متوسط است که می‌تواند ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد، درحالی‌که کمبود آب ناشی از عدم تعادل طولانی‌مدت بین تقاضا و عرضه آب است. 

 خشک‌سالی و کمبود آب اغلب به هم مرتبط هستند و خشک‌سالی می‌تواند کمیابی آب را تحریک یا تقویت کند، درحالی‌که کمبود آب می‌تواند خشک‌سالی را تشدید کند. خشک‌سالی و کم‌آبی فقر را تشدید می‌کند و بر رشد اقتصادی، سلامت و رفاه و محیط زیست اثر منفی می‌گذارد. این وضعی است که در استان تهران به‌وضوح و به‌شدت در حال وقوع است.