هتل 30 طبقه روی گسل!

اکنون حدود یک ماه است که صدور مجوز ساخت هتلی ۳۰ طبقه در ولنجک -که البته هنوز تکمیل نشده- در عرصه عمومی مورد توجه مردم و کارشناسان قرار گرفته است. در این مدت بحث‌های کارشناسی گوناگونی نیز درگرفته است. بعضی کارشناسان به ویران‌نشدن بعضی ساختمان‌ها در لبه یا روی گسل‌های زمین‌لرزه‌ای به دلیل گسیختگی در زمین در زلزله‌های گذشته (مثلا زلزله ایزمیت ۱۹۹۹ ترکیه، یا منجیل ۱۹۹۰ در ایران) استناد می‌کنند که الزاما ساختن ساختمان بر گسل‌های فعال و لرزه‌زا موجب ویرانی ساختمان بر اثر گسیختگی در پهنه گسله نیست. بعضی دیگر از مهندسان و متخصصان نیز استدلال می‌کنند که با در‌نظر‌گرفتن ملاحظات تحلیل خطر زلزله و بیشینه شتاب و همچنین رعایت آیین‌نامه زلزله و همچین مطالعه ویژه ساختگاه، ساخت ساختمان در هرجا حتی روی گسل‌های فعال و لرزه‌زا امکان‌پذیر است و با این استدلال حتی اگر برج‌سازی هم روی گسل شمال تهران و گسل شمال تبریز اتفاق بیفتد (یا اتفاق افتاده باشد) کاملا عادی و بلامانع است! حدود چند ماه قبل در ششم فوریه2023 دو زمین‌لرزه به ترتیب با بزرگاهای 7.8 و 7.5، تعداد 9 استان جنوب ترکیه و دو استان شمال سوریه را با خرابی‌های زیاد و بیش از 60 هزار نفر تلفات مواجه کرد. بررسی‌ها نشان داده است که بیش از 80 درصد از تلفات این دو زمین‌لرزه در شهرهای واقع در امتداد دو گسل زمین‌لرزه‌ای و در حریم پیرامون گسل‌های زمین‌لرزه‌ای این دو رخداد کشته شده‌اند. از سوی دیگر حدود 75 درصد از کشته‌های این دو زلزله در ساختمان‌هایی جان باختند که در 18 سال قبل از رخداد زمین‌لرزه‌های ششم فوریه ساخته شده بودند. این موضوع به معنی تلفات در ساختمان‌های جدید و آپارتمان‌های چندین طبقه است که اکنون در تمام شهرهای ترکیه ساخته می‌شوند. در گزارش شماره 56 سازمان زمین‌شناسی در سال 1363 درباره خطر زلزله در تهران، تعیین حریم گسل به شیب گسل و میزان جابه‎‌جایی، فاکتورهای نوع سازه و پی ساختمان و حساسیت سازه مربوطه و در پهنه‌‎بندی‌ای که بربریان و همکاران استفاده کردند به نوع گسل و مشاهدات صحرایی توجه ‎شد. مصوبه 1397/2/23 شورای‌عالی شهرسازی و معماری درباره حریم گسل‌های زلزله شهرهای ایران پیرامون «حریم گسل‌های زلزله شهرهای ایران» درباره روند اجرائی‌شدن تصمیمات مربوطه و به صورت تعیین تکالیف و وظایفی برای واحدها و سازمان‌های مربوطه، دستوراتی مبنی بر ممنوعیت ساخت در حریم گسل‌های فعال شهرهای بزرگ، به‌ویژه تهران، گنجانده شد. و مقرر شد «شهرداران شهرهایی که اسناد پهنه‌بندی حریم گسل‌های آنها ابلاغ شده است (تهران، تبریز و کرمان) مکلف‌اند تا مدت شش ماه از ابلاغ این مصوبه اطلاعات رقومی همه مستحدثات واقع‌شده بر حرایم گسل‌ها را تکمیل و نتیجه را برای بررسی روند اجرائی‌شدن مصوبات مذکور، به مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ارسال کنند. همچنین، ضوابط عام پیرامون سند پهنه‌بندی گسل‌های زلزله شهرهای ایران باید حداکثر تا سه ماه آینده تدوین و پس از آن، در فرایند قانونی لازم به مراجع ذی‌ربط ابلاغ شود». در تاریخ 1397/7/9 ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی کلان‌شهرها از سوی مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی منتشر شد. از 1397/7/9 براساس مصوبه شورای‌عالی معماری و شهرسازی در شهر تهران احداث ساختمان‌های بلندمرتبه و برج‌ساختمان‌های بیش از 12 طبقه، در حرایم گسل‌ها ممنوع است. ازجمله ساختن ساختمان با کاربری بیمارستانی، مدارس، پمپ بنزین و گاز و با درجه اهمیت بسیار زیاد در حریم گسل ممنوع است. در آیین‌نامه 2800 ساختمان‌های با اهمیت بالا که بعد از زلزله انتظار است به خدمت‌رسانی ادامه دهند، نباید روی گسل‌های فعال ساخته شوند. اینکه با به‌کارگیری آیین‌نامه‌ها یا مطالعات ویژه ساختگاه حتی می‌توان بر گسل فعال برج درست کرد، مغلطه و نادیده‌گرفتن واقعیت است. زلزله بم (۱۳۸۲) نشان داد که ساخت‌وساز بر فراز و در حریم گسل‌های اصلی و بزرگ نه‌فقط به دلیل احتمال گسیختگی مستقیم در محل عبور گسل بلکه به دلیل اینکه در نزدیکی گسل‌های بزرگ امکان بروز جنبش‌های بسیار شدید و در نتیجه تشدید خسارت‌ها و تلفات وجود دارد، باید محدود شود؛ چیزی که در زلزله بم به صورت بروز اثرهای حوزه نزدیک گسل و تکان‌های بسیار شدید در راستای قائم (در جهت بالا و پایین) و در راستای افقی در جهت عمود بر گسل بروز کرد. ساخت بنا بر پهنه گسل فعال در آیین‌نامه‌های مهم در کشورهای لرزه‌خیز (نظیر آیین‌نامه AP در کالیفرنیا و آیین‌نامه نیوزیلند) منع و ممنوع شده و حداقل توصیه شده تا بناهای معمولی و ساختمان‌های یکی، دو طبقه امکان ساخت داشته باشد و از تجمع و انبوه‌سازی باید به هر طریق ممکن اجتناب شود. روی پهنه گسل شمال تهران و در داخل محدوده شهری، ساخت‌وساز به شکل برج‌سازی- مانند احداث هتل اسپیناس پالاس و ساختمان‌های مجموعه دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات در حصارک کن- و شهرسازی با ساخت ویلا و برج مانند محدود ولنجک و کوی دانشجو توسعه یافته است. گسل شمال تهران حدود سه هزار سال گذشته در محدوده کن تا لواسان، زمین‌لرزه مهمی در حدود بزرگای 7 نداشته است. این در حالی است که هر سه هزار تا سه‌هزارو 500 سال احتمال بازگشت زمین‌لرزه‌ای با بزرگای هفت در این منطقه وجود دارد. 

در هفت هزار سال گذشته دو رخداد با چنین بزرگایی برای این گسل اندازه‌گیری شده است؛ بنابراین رخداد زلزله‌ای شدید با بزرگای شش تا هفت و بیش از آن در محدوده این گسل دور از انتظار نخواهد بود. همچنین با توجه به اینکه آخرین زمین‌لرزه نزدیک تهران، 193 سال قبل در ۲۷ مارس ۱۸۳۰ مطابق با ۷ فروردین ۱۲۰۹ (به احتمال زیاد با بزرگای حدود ۷) رخ داده است و با توجه به گذشت زمان حدود دو قرن از آخرین زمین‌لرزه مهم، درباره احتمال رخداد زمین‌لرزه بعدی در این محدوده و هر نوع ساخت ساختمان بلند روی گسل‌های فعال این محدوده باید حساس بود. در شمال تهران بیشترین خسارت‌ها در نقاطی محتمل‌تر است که انبوه‌سازی شده و تراکم جمعیت بالایی وجود دارد. کیفیت پایین این انبوه‌سازی‌ها هم مزید بر علت می‌شود تا برای این نقاط اعلام خطر کنیم. از این محدوده‌های کم‌کیفیت می‌توان به بخش‌های زیادی از ساخت‌وساز از گلابدره و باغ شاطر و محله دربند تا شمال شهرک نفت و شمال سعادت‌آباد و شمال ولنجک اشاره کرد. همچنین در درکه، قاسم‌آباد، گلابدره و کوی دانشجوی ولنجک هم شاهد بافت آسیب‌پذیر در برابر زلزله هستیم. با چنین وضعی هر نوع فعالیتی مشابه ساخت هتل 30 طبقه روی گسل شمال تهران تنها به ریسک شمال تهران می‌افزاید. این موضوع نماد و نشانه کاری غلط و بیراهه است که اگر مجاز شناخته شود، اشتباهات بعدی احتمالا به دلیل یا با توجیه درآمدزایی مجاز خواهد شد. جلوی کار اشتباه را از همین امروز باید بگیریم. از دولت و شهرداری تهران انتظار می‌رود جلوی این تخلف آشکار را بگیرند.