موضع ترکیه در قبال غرب

تحولات ژئوپلیتیک اروپا در یک سال اخیر و تهدید روسیه برای ناتو، زمینه‌ها را برای الحاق سه کشور فنلاند، سوئد و اوکراین به این سازمان مهیا کرده است. پرونده‌های سوئد و اوکراین در دستور کار اجلاس سالانه اخیر سازمان در ویلنیوس، پایتخت لیتوانی، قرار گرفت؛ در‌حالی‌که تا قبل از آن مخالفت‌های پیگیر ترکیه با عضویت سوئد این وعده را با شکست مواجه کرده بود؛ اما به‌تازگی شاهد یک‌سری چرخش‌های غیرمنتظره هستیم که گواه مهارت اردوغان در استفاده از موقعیت استراتژیک ترکیه به‌عنوان ابزار فشار در موازنه بین‌المللی است.

اردوغان با لغو وتوی خود که بیش از یک سال از آن می‌گذرد، امکان دستیابی به اتفاق آرا و تأیید ورود استکهلم به سازمان را میسر کرد و به‌این‌ترتیب به نگرانی غربی‌ها درباره وحدت نظر، در شرایطی که اوکراین بیش از هر زمان دیگری به این ضد‌حمله نیاز داشت، پایان بخشید. از آغاز درخواست سوئد برای عضویت در ناتو، رئیس‌جمهوری ترکیه الزامات بسیار روشنی را برای حمایت از عضویت سوئد مشخص کرده بود؛ از‌جمله پایان تحریم استکهلم برای فروش برخی تسلیحات و استرداد شهروندان ترک‌تبار کُرد یا اعضای شبکه فتح‌الله گولن. لازم به ذکر است که پناهندگان در سوئد از سوی دولت ترکیه تروریست محسوب می‌شوند. مدت‌هاست که ترکیه با ناتوانی در کسب رضایت در این موارد مخالفت خود را با وجود تقویت قوانین سوئد درباره تروریسم که به‌وضوح اعضای در تبعید پ‌ک‌ک را هدف قرار می‌دهد، ادامه داده است. 

دو مورد سوزاندن قرآن در سوئد به دست یک فعال راست افراطی و یک پناهنده عراقی تا حد زیادی در تداوم بحران دیپلماتیک و سخت‌گیرانه‌ترشدن موضع ترکیه در قبال استکهلم مؤثر بوده است؛ اما ظاهرا تبادل نظرها با جو بایدن یک روز قبل از شروع اجلاس تعیین‌کننده بوده است، تا جایی که اردوغان پیش‌شرط جدیدی مبنی بر آغاز مجدد روند پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا را که از سال 2016 متوقف شده بود، ارائه داد و پس از آن، دبیر کل ناتو، ینس استولتنبرگ، اعلام کرد که ترکیه به طور کامل از ورود سوئد به ناتو حمایت می‌کند.

در همین راستا اردوغان اظهار کرد که بهترین تصمیم را برای کشور، ملت و امنیت ملی گرفته است. این جملات اردوغان به‌وضوح رابطه منفعت‌طلبانه او با ناتو به منظور پیشبرد برنامه‌های بین‌المللی و داخلی به‌ویژه در مواردی از قبیل مسئله مهاجرت، رابطه با روسیه و گسترش سازمان را توضیح می‌دهد. آیا این تغییر جهت منعکس‌کننده موضع استراتژیک جدید ترکیه است؟ سیاست خارجی ترکیه در سال‌های اخیر تردید چندانی درباره گسست این کشور از غرب باقی نگذاشته است. ترکیه توانسته است با فشارهای اردوغان تعادل را بین روابط به‌ظاهر آشتی‌ناپذیر حفظ کند. ترکیه به‌عنوان یکی از اعضای ناتو و متحد با اوکراین، از ورود اوکراین به سازمان حمایت کرد و به‌تازگی قرارداد تحویل پهپادهای Bayraktar TB2 را امضا کرده است. با این حال، روابط ترکیه با روسیه به واسطه تقویت پیوند حاصل از نزدیکی شخصی و ایدئولوژیک پوتین و اردوغان و نقش این دو در آسیا و صحنه‌های بین‌المللی قطع نشده است. قطعا این استراتژی ظرفیت عملیاتی ترکیه برای باج‌گیری را به حداکثر می‌رساند و به این وسیله فشار بیشتری بر متحدان غربی خود وارد می‌آورد. تاکنون این تهدید ضمنی شامل خروج از ناتو بوده است که با وجود دوگانگی‌های استراتژیک، امکان حفظ جایگاه ترکیه در سازمان را فراهم کرده است. در واقع از‌دست‌دادن دروازه آسیا و خاورمیانه برای واشنگتن چشم‌انداز ترسناکی است که تلاش‌های مداوم آمریکا برای مذاکره مستقیم با آنکارا را توضیح می‌دهد. با وجود تعهدات ترکیه به جهانی چندقطبی در رقابت با نظم بین‌المللی ساخته‌شده از سوی ایالات متحده، به نظر می‌رسد این کشور به تقویت تفاهم خود با غرب نیاز دارد. با توجه به انتخاب مجدد اردوغان، او به‌عنوای یک سیاست‌مدار زبده به دلیل تنوع استراتژی شناخته می‌شود. آخرین دوره ریاست‌جمهوری او با ماجراجویی نظامی که عمدتا با انگیزه ایدئولوژی نئوعثمانی بود، مشخص شده است. آیا آن دوران به اتمام رسیده است؟

اردوغان با شرط‌بندی روی اروپا در معرض خطر جدایی از مسکو است؛ اما اکنون اولویت اصلی اردوغان احیای اقتصاد خفته ترکیه است که در معرض افزایش تورم و کمبود شدید سرمایه‌های خارجی است. اولین تصمیمات او پس از انتخاب مجدد که با چالش‌های زیادی نیز همراه بود، با هدف اطمینان‌بخشیدن به بازارها گرفته شد. در همین راستا، مهمت شیمشک، یک اقتصاددان برجسته و مورد احترام غرب، به‌عنوان وزیر خزانه‌داری و دارایی ترکیه منصوب شد. اردوغان که کمتر فریب وعده‌های سرمایه‌گذاری از سوی دولت‌های نفتی خلیج ‌فارس را می‌خورد، با رعایت جوانب احتیاط درباره آینده روسیه، احتمالا نجات خود را در دستان غربی‌ها می‌بیند. به احتمال زیاد هرگونه نزدیکی بین ترکیه، ناتو و اتحادیه اروپا با کاهش تنش در روابط دیپلماتیک که در سال‌های اخیر تشدید شده بود، همراه خواهد بود. درخواست ترکیه برای ادغام در اتحادیه اروپا به بیش از 30 سال پیش برمی‌گردد و تاکنون با مشکلات زیادی روبه‌رو شده است؛ ازجمله مهم‌ترین آنها این است که ترکیه 2023 دیگر ترکیه 2003 نیست. توسعه بنیادی ترکیه از سال 2016، آشتی با استانداردهای دموکراتیک اروپا را با در نظر گرفتن موانع متعدد در برخی مواضع، از قبیل احیای توافق‌نامه گمرکی اتحادیه اروپا و ترکیه و همچنین لغو روادید، مشکل می‌کند. وضعیت قبرس که یکی از اعضای بالفعل اتحادیه اروپاست و قسمت شمالی آن از طرف ترکیه اشغال شده نیز برای بسیاری از کشورهای عضو ازجمله یونان، خط قرمزی است که در برابر ایده ادغام ترکیه با جامعه اروپایی مقاومت می‌کنند.

اکنون توپ در زمین غربی‌هاست؛ اما اختلاف نظرها درباره ورود ترکیه به اروپا زیاد است و در نهایت فشار وارده از طرف آنکارا آنها را مجبور به حل‌وفصل موضوعی می‌کند که همواره آن را به تعویق انداخته‌اند. در صورت رکود یا شکست این روند، اردوغان به‌راحتی غربی‌ها را مقصر می‌داند و پیامدهای استراتژیک آن را ترسیم می‌کند. به‌این‌ترتیب رئیس‌جمهوری ترکیه بار دیگر نقش یک سیاست‌مدار کارکشته را بر عهده گرفت که قادر به دفاع از منافع کشورش بوده و درعین‌حال غربی‌ها را تسلیم اراده خود می‌کند. او به‌خوبی از ارزش و جایگاه این نقش در میان مردم ترکیه آگاه است.