گفت‌و‌گوی «شبکه شرق» با کارگردان فیلم کوتاه «هماتوم»؛
رحم اجارهای؛ قرارداد میان دو زن/ مشکلات اقتصادی عنصر مشترک میان «مادران جایگزین» است
علی رفتاری، دانش‌آموخته کارگردانی و فیلمساز جوانی است که در فیلم اخیرش با نام «هماتوم» به موضوع «رحم اجارهای» پرداخته‌است.
به گزارش شبکه شرق، علی رفتاری، دانش‌آموخته کارگردانی و فیلمساز جوانی است که در فیلم اخیرش با نام «هماتوم» به موضوع «رحم اجارهای» پرداخته‌است. ماجرایی که معتقد است اگرچه روز به روز دامنه‌اش در جامعه وسیع‌تر می‌شود اما به لحاظ حقوقی، جامعه‌شناختی و انسانی همچنان مغفول مانده‌است.
او در جریان ساخت این فیلم کوتاه با زنانی گپ و گفت داشته که یا متقاضی بودند یا «مادر جایگزین». قراردادی که دو سوی آن اغلب زنان هستند و چالشهای متعددی دارد.
موضوع فیلم کوتاه شما «رحم اجارهای» است. چرا سراغ این سوژه رفتید؟ و چه داستانی را روایت کردید؟
ماجرا از صحبت من با یک خانم دکتر زنان و زایمان که در یکی از بیمارستان‌های بزرگ دولتی جز کادر درمان است، شروع شد. به واسطه یک اتفاق من با ایشان آشنا شدم و راجع به IUI صحبت کردیم.
بعد از آن در مورد این موضوع مطالعاتی داشتم و متوجه شدم خیل یپیچیده‌تر از آن چیزی است که بازنمایی شده و مردم در مورد آن می‌دانند. در واقع این اقدام به یکی از راه‌های کسب درآمد برخی از پزشکان زنان و زایمان تبدیل شده و دو طرف قرارداد هم اغلب زن‌ها هستند.
داستان فیلم در مورد یک پدر است که به دلیل مشکل اقتصادی رحم دختر اولش که از همسرش جدا شده را اجاره می‌دهد.
در فیلم، ما پزشکی داریم که یکی از منابع درآمدش این کار است و ماجرای این پیشنهاد دامنه وسیع‌تری پیدا میکند. در واقع داستان مستندنمایی است و ترکیبی از دغدغه‌ها در مورد مقوله باکرگی زن و اجاره رحم و چالشهای آن است.
نکته جالب در این خصوص این است که در این حوزه سکوت قانونی شاهد هستیم. در واقع جامعه به آن مبتلا است اما قانون‌گذاری در این خصوص وجود ندارد.
در فضایی که برای کوچکترین مسائل مربوط به زنان دستورالعمل شرعی و قانونی و آیین‌نامه‌ای وجود دارد، در حوزه‌‌ای که پای کرامت انسان و حق زنان در میان است، قانون‌گذاری نداریم. البته فکر می‌کنم در این مورد نقطه تلاقی میان رویکرد حاکمیت و منفعت خانواده‌هایی که به دنبال فرزند هستند، شکل می‌گیرد.
حاکمیت تبلیغ فرزندآوری میکند و به دلایل بسیاری ناباروری رو به فزونی است. در شرایطی که قانون‌گذاران ما به چگونگی توزیع وسایل پیش‌گیری هم فکر میکند، چارچوب ویژه‌ای در مساله رحم اجارهای وجود ندارد تا از کرامت انسانی هر دو طرف ماجرا حراست کند. به نظر می‌رسد که سود در سکوت است.
این موضوع به راهی برای کسب درآمد بیشتر پزشکان تبدیل شده و نقش واسطه‌گری را ایفا می‌کنند؟
بله. در واقع بین یک زن و شوهر که مشکل باروری دارند با زنی که مشکل مالی دارد به نوعی واسطه‌گری اتفاق میفتد و مسلما به راهی برای کسب درآمد پزشکان تبدیل شده‌است.
البته این در مورد همه پزشکان صادق نیست چرا که برای اغلب آنها مساله کسب درآمد مطرح نیست و در واقعیت ممکن است خانواده‌ای نیاز داشته‌باشد که از رحم اجارهای استفاده کند و یک پزشک زنان، خانواده متقاضی را به «مادر جایگزین» وصل میکند.
البته پزشکی در این امر کمک دیگری هم دارد که IVF به معنی بارور کردن یک تخمک در آزمایشگاه است. در واقع اسپرم از مرد و تخمک از زن گرفته می‌شود و مرحله لقاح به صورت مصنوعی در آزمایشگاه انجام می‌شود. در این مورد شخص سومی در کار نیست. احساسات شخص سوم هم در میان نیست.
همچنین در روش IUIهم اسپرم به داخل رحم تزریق می‌شود و با این کار احتمال باروری تا چندین درصد بالا می‌رود.
البته وجه پزشکی دیگری هم دارد که در واقع بعضی افراد اساسا توانایی حمل جنین را ندارند و ناچارند از رحم اجارهای استفاده کنند. اما نکته‌ای وجود دارد و این که ما قوانین سخت‌گیرانه‌ای در مورد فرزندخواندگی داریم اما در مورد رحم اجارهای این طور نیست.
برخی از پزشکان زنان و زایمان اتفاقا به این نکته اشاره کردند که مراجعانشان گفته‌اند ما تلاش زیادی کردیم که بتوانیم فرزندخوانده داشته‌باشیم اما نتوانستیم. مثلا در مسائل مالی آنقدر سخت‌گیری انجام شده و دوندگی داشته که در نهایت به مقوله رحم اجارهای روی آوردند.
در واقع گویا سیاست‌گذاری‌ّها هم به گونه‌ای است که به سمت رحم اجارهای سوق داده می‌شود. شما با متقاضیان هم در ارتباط بودید؟
برخلاف آنچه تصور می‌شود این گروه خیلی غایب هستند و تمایل ندارند که دیده شوند. آنها اسپرم و تخمک را به آزمایشگاه می‌دهند. قرارداد را به بیمارستان تحویل می‌دهند. رحم اجارهای که بچه را به دنیا می‌آورد و آنها نوزاد را تحویل می‌گیرند. گاهی حتی به خانواده زوجین هم حقیقت ماجرا گفته نمی‌شود.
در فرآیند پیش تولید فیلم تحقیقی با زنانی که رحمشان را اجاره می‌دهند، چقدر ارتباط گرفتید؟ روایت آنها از این فرآیند چه بود؟
من در فرآیند پیش تولید این فیلم کوتاه با زنانی که به اصطلاح «مادر جایگزین» هستند، صحبت کردم که به نظرم اتفاق و تصمیم دردناکی است. البته باید به این نکته تاکید کنم که این موضوع مختص طبقه خاصی هم نیست. از بیمارستان امام خمینی تا بیمارستان فرمانیه مراجعه کننده برای اجاره رحم وجود دارد. از مبلغ ۳ میلیون تومان تا مبلغ ۳ میلیارد تومان هم برای اجاره رحم هزینه می‌شود.
این رقم‌ها چطور تعیین می‌شود؟
البته که بر اساس علم ژنتیک مادر جایگزین فقط حامل اسپرم و تخمک و در واقع حمل‌کننده جنین است اما در میان عوام به خصوص کسانی که وضعیت اقتصادی و معیشتی خوبی دارند، رنگ پوست تا دانشگاهی که مادر جایگزین درس خوانده از خورد و خوراک تا استخوان‌بندی بدن و ... اهمیت دارد. علم ژنتیک می‌گوید که ژن تاثیرگذار و غالب، ژن کسانی است که تخمک و اسپرم از آنها گرفته‌است. عمل لقاح هم در فضای آزمایشگاهی شکل می‌گیرد اما عوام به این موضوعات هم توجه دارند و همه این موضوعات می‌تواند تعیین کننده قیمت توافقی باشد.
چقدر با بعد عاطفی این اقدام برای «مادر جایگزین» آشنا شدید و در این مورد با زنانی که رحمشان را اجاره می‌دهند، صحبت کردید؟
یکی از مسائلی که علت اختلاف مادر جایگزین و خانواده متقاضی است دقیقا نشات گرفته از وجه عاطفی این ماجرا است. موارد بسیاری بوده که بعد از حاملگی مادر به شدت وابسته جنین شده و حتی پیش آمده که مادر جایگزین با جنین رفته و خانواده متقاضی خبری از مادر و جنین نداشتند.
آیا قراردادی بین این دو طرف منعقد می‌شود؟ اگر قراردادی منعقد می‌شود چقدر بازدارندگی دارد؟
قراردادی بین دو طرف ماجرا بسته می‌شود اما خیلی مهم است که این قرارداد چگونه منعقد شود. در خصوص رحم اجارهای هیچ قانون مشخصی وجود ندارد. در سال ۱۳۸۲ قانونی در خصوص اهدای جنین در مجلس به تصویب رسیده و سال ۱۳۸۳ شورای نگهبان آن را تایید کرده است که البته ربطی به رحم اجارهای ندارد.
این قانون می‌گوید اگر کسی جنینی را به دنیا آورده اما به دلایلی شرایط نگهداری از جنین وجود ندارد، چطور و با چه شرایطی امکان اهدای جنین وجود دارد. همچنین ماده ۱۰ قانون مدنی هم در این امر راهگشاست.
بر اساس این ماده از قانون مدنی «قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده‌‌‌اند در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ است.» بنابراین مشکل قانونی ندارد اما ماجرا این است که این قرارداد در مورد انسان بسته می‌شود. همچنین در تمام این سال‌ها با وجود این که رحم اجارهای مساله فراگیری شده باز هم توجه قانون‌گذار را جلب نکرده‌است.
با خانواده‌ای که توانسته از طریق مراجع قضایی برای مادر جایگزینی که با جنین فرار کرده، محکومیت قضایی بگیرد، مواجه شدید؟
من با موردی مواجه شدم که مادر جایگزین با نوزاد رفته بود و خانواده تقاضا دهنده دنبال آن خانم بودند. شکایت قضایی کردند و از طریق نیروی انتظامی پیگیری می‌شد که آن زن را پیدا کنند. عملا پای نیروی انتظامی به این ماجرا باز شده‌بود.
در واقع سرقت جنین رخ داده‌است. نوشتن قرارداد عملا در این حوزه اهمیت به سزایی دارد و لازم است که زیر نظر وکیل و با همه شرط‌های مورد پذیرش طرفین نوشته‌شود. وجود قرارداد برای تشخیص ژنتیکی برای اشخاصی که از لحاظ ژنتیکی با نوزاد ارتباط دارند، تعیین پدر و مادر قانونی طفل و شروط مورد توافق بسیار مهم است.
همچنین برطرف کردن شبهه ارتباط نامشروع در مورد مادر جایگزین و مشخص شدن نسب طفل از مادر طفل بسیار ضروری است. نمونه‌هایی وجود دارد که قراردادی برای رحم اجارهای بسته نشده و بعد از مدتی موضوع شبهه روابط نامشروع برای دو طرف مطرح شده‌است.
چه چیز مشترکی میان همه این زنانی که رحمشان را اجاره می‌دادند، وجود داشت که شما در فرآیند پیش تولید با آن مواجه شدید؟
عنصر مشترک میان همه آنها فقر بود. نداشتن سرپناه و مشکلات اقتصادی و ...
در بین متقاضیان رحم اجارهای با موردی مواجه شدید که زن توانایی باروری داشته‌باشند اما از رحم جایگزین استفاده کنند؟
بله. اتفاقا خانواده‌ّهایی هستند که بچه‌دار شده‌اند و مثلا نمی‌خواهند خانم دوباره از لحاظ ظاهری و اندامی و روانی و ... با چالشهای بارداری مواجه شود و به همین دلیل از رحم اجارهای استفاده می‌کنند.
در بیمارستان فرمانیه به موردی برخورد کردم که اتفاقا خانم باردار شده‌بوده اما سقط جنین کرده و بعد برای رحم جایگزین مراجعه کرده‌بودند. البته نمونه نادری هم وجود دارد که به لحاظ روانی فوبیای بارداری دارند. با روانشناسی در این خصوص صحبت می‌کردم.
زن و شوهری که به شدت همدیگر را دوست داشتند از مراجعان او بود. زن فوبیای دخول داشت و به همین دلیل در تمام این سال‌ها نتوانسته‌بودند که بچه‌دار شوند. همچنین خانواده‌هایشان اصرار داشتند که بچه‌دار شوند اما نمی‌خواستند در مورد این مساله با کسی صحبت کنند. به همین دلیل به فکر رحم اجارهای افتادند.
اساسا جهان‌بینی شما نسبت به این موضوع چیست؟ شما در بخشی از این گفت‌و‌گو به سود سکوت در مقابل رحم اجارهای اشاره کردید. می‌خواستید در این فیلم بیشتر به این موضوع اشاره کنید؟
من نه مخالف بودم و نه موافق. فقط خواستم در این فیلم به اندازه سواد خودم موضوع را نشان بدهم تا آدم‌ها بدانند چه چیزی در جریان است.
من در نمایش اولیه فیلم چند نفر از اساتیدم که از سینماگران معروف هستند را دعوت کردم و بعضی از این آدم‌ها نمی‌دانستد که فرآیند استفاده از رحم اجارهای چگونه است و اساسا با چه مقوله‌‌ای مواجه هستند؟ من در فیلم پدری را به تصویر می‌کشم که نمادی از تمرکز و قدرت مطلق است.
فردی که همه چیز را برای خودش و با نگاه خودش قانون‌گذاری میکند. به هر طرفی می‌رود که میل و سودش در آنجا باشد. من نمیخواستم صرفا به بحث اقتصادی بپردازم بلکه بحث و مساله زنان مطرح است.
