جنگ آب؛ توهم یا واقعیت

روزبه کردونی: مارک تواین، نویسنده آمریکایی، در اوایل قرن بیستم گفت آب موضوعی است برای جنگیدن. به نظر می‌رسد آنچه این نویسنده و طنزپرداز در خصوص جنگ آب عنوان کرده بود در قرن بیست‌ویکم بیش از هر زمان دیگری رنگ‌و‌بوی واقعیت به خود گرفته است.

گزارش‌های بین‌المللی بیانگر این است که در 50 سال آینده میزان ازبین‌رفتن آب سه‌برابر خواهد شد و تا سال 2030 بیش از 800 میلیون نفر از مردم دنیا به آب شرب، دسترسی نخواهند داشت. در این چارچوب تحلیلگران بر این اعتقادند که مردمان تشنه، سیاست‌ورزان فرصت‌طلب و کمپانی‌های قدرتمند، عوامل اصلی بروز جنگ‌های آبی در آینده خواهند بود. نکته مهم این است که تحقیق‌های سازمان ملل نشان می‌دهد از 30 کشوری که تا 2025 با تنش آبی مواجه خواهند شد 18 کشور آن در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا خواهد بود.

در‌ این‌ میان با توجه‌ به اینکه چندی است مسئله آب یک موضوع مهم، هم در عرصه سیاست‌گذاران و هم در عرصه عمومی و فعالان مدنی است، به نظر می‌رسد بررسی تجارب برخی کشورها که با کمبود آب مواجهند، می‌تواند تصویری از تأثیرات اجتماعی-امنیتی بحران آب نشان دهد.

الف. یمن

در میان بحران‌های مختلفی که یمن با آن روبه‌روست، بحران آب یکی از مهم‌ترین‌ها است. از آنجایی‌ که 70 درصد مردم یمن در روستاها زندگی می‌کنند، دسترسی آنها به امکانات شهری ناچیز است. در پایتخت این کشور یعنی صنعا نیز فقط 40 درصد به خدمات شهری و لوله‌کشی‌های آب دسترسی دارند که این عده اگر خوش‌شانس باشند هفته‌ای دو روز شاهد خروج آب از لوله‌های منازل خود هستند. گزارش‌ها حکایت از آن دارد که نیمی از جمعیت یمن (حدود 14 میلیون نفر) در چالش روزانه برای دستیابی و یا خرید آب به سر می‌برند.

میزان دسترسی مردم یمن به آب از سال 1990 به این سو، سال‌ به‌ سال کمتر شده است. برای نمونه گزارش سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد درحالی‌که در سال 1990، 84 درصد مردم به آب دسترسی داشتند، در سال 2004 این رقم به 71 درصد کاهش یافته است؛ در سال 1990 نیز سرانه دسترسی به آب در این کشور 460 متر مکعب بوده که این عدد هم‌اکنون به 120 متر مکعب کاهش یافته است.

گزارش‌های تحقیقی منتشرشده درباره بحران آب در یمن بیانگر این است که بیش از 80 درصد نزاع‌های صورت‌گرفته در روستا‌های این کشور به ‌دلیل مسئله آب است. باید توجه داشت یکی از عوامل تشدیدکننده بحران آب در یمن، ورود بیش از دو میلیون مهاجر سومالیایی بوده است که به دنبال بروز جنگ داخلی در سومالی به کشور همسایه خود یمن مهاجرت کردند.

ب. برزیل

بروز خشک‌سالی در سال‌های گذشته باعث شده که هم‌اکنون دو شهر بزرگ برزیل یعنی «سائوپولو» و «ریودوژانیرو» در یک چالش و نزاع دائمی برای دسترسی به منبع آبی مشترک (جاگواری) بین این دو شهر به سر ببرند. بحران آبی به‌ویژه در شهر سائوپولو بسیار جدی است، حداقل 50 درصد مردم این شهر ماهانه تجربه چند روز دسترسی‌نداشتن به آب را دارند و بعضا در بخش‌هایی از این شهر مردم 13 ساعت در روز آب ندارند. به گزارش رویترز، میزان قطعی آب در نقاط مختلف برزیل باعث شورش‌های مردمی هم شده است. مردم برخی مناطق در سائوپائولو در اکتبر گذشته جاده‌ها و خیابان‌ها را بستند و خواستار رسیدگی دولت به وضعیت بی‌آبی شدند. گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد هم‌اکنون برزیل با خشک‌سالی تاریخی مواجه است که در 80 سال گذشته سابقه نداشته و میزان آب در رودخانه «جاگواری» به کمترین مقدار خود در صد سال اخیر یعنی 30 متر زیر حد طبیعی نیز رسیده است. بحران کم‌آبی باعث تعطیلی کارناوال‌های معروف برزیل هم شده است. برای مثال شهرداری آراراس اعلام کرده شرایط خوب و دلایل درستی برای برگزاری کارناوال نداریم که یکی از مهم‌ترین آنها بحران آب است.

وجه دیگر از چالش کم‌آبی در برزیل، درگیری فعالان محیط‌زیست و مردمان بومی با پروژه‌های دولتی مانند سد‌ها است. برای نمونه در سال 2010 دولت برزیل احداث سد هیدروالکتریکی را در مناطق جنگلی آمازون آغاز کرد که این مسئله با اعتراض شدید و تظاهرات بومی‌ها مواجه شد. احداث این سد 11 میلیارددلاری سبب اعتراضات شدید و کشته‌شدن چندین فعال محیط‌زیست شد. لازم به ذکر است مطالعات محیط‌زیستی عنوان کرده‌‌اند بحران بزرگ کم‌آبی در برزیل از سال 2018 آغاز خواهد شد و اگر دولت این کشور تدابیر لازم را برای مواجهه با این چالش نیندیشد، باید منتظر تبعات مختلف این بحران باشد.

ج. بولیوی

در سال 2000، هزاران نفر از مردم شهر کوشابامبا (سومین شهر بزرگ بولیوی) در اعتراض به ‌خصوصی‌شدن شرکت‌های آبی و بالارفتن نرخ آب سلسله تظاهرات‌های خشونت‌آمیزی را شکل دادند. برای بسیاری از خانوارهای این شهر افزایش نرخ آب به این معنا بود که حدود نیمی از درآمد ماهانه آنها برای پرداخت قبض‌های آب باید هزینه شود. در‌ این‌ میان بعد از چندین هفته تظاهرات خشونت‌آمیز که منجر به کشته‌شدن یک نفر توسط پلیس و مجروح‌شدن چندین نفر شد، صدای معترضان شنیده شد و دولت از تصمیم خود عقب‌نشینی کرد. لازم به ذکر است در سال 2011 از حادثه کوشاباما یک فیلم نیز با عنوان También la lluvia تولید شد.

د. سوریه

در شمار علل متفاوت تاریخی، سیاسی، اجتماعی و دخالت‌های برخی کشورهای غربی و عربی که به‌عنوان برخی عوامل در ایجاد و تشدید بحران در این کشور مورد‌ توجه بوده‌اند، باید به چالش‌های زیست‌محیطی و بحران آب که تأثیر ویرانگری بر مردم این کشور داشته نیز توجه و دقت شود.

کاهش 35 درصدی باران در سوریه، احداث سدهای عظیم در ترکیه، کاهش میزان آب رودخانه‌های فرات و دجله، افزایش شمار چاه‌های آب حفرشده از 130 هزار به 213 هزار ظرف شش سال که همراه با تحت‌تأثیر قرار‌گرفتن بیش از یک‌‌و‌نیم میلیون نفر از مردم این کشور بوده، مهاجرت و جابه‌جایی عظیم جمعیت از روستاها به شهرهایی نظیر درعا، دمشق و حُمص را در پی داشته که این مهاجرت بزرگ‌ترین جابه‌جایی جمعیت در تاریخ سوریه مدرن بوده است. نبود یک سیاست و برنامه مدون برای حمایت اجتماعی و تدبیر درباره این مهاجران آب و محیط‌زیست، سبب شد این مهاجران فقیر و فلاکت‌زده که همه‌چیز خود را از دست داده بودند، پتانسیلی عظیم برای شروع هرگونه تنش و درگیری را داشته باشند. جرقه اعتراض‌ها در 15 مارس 2011 در شهر «درعا» -در نزدیکی مرز اردن- در جنوب این کشور زده شد و هزاران نفر از مردم خواستار کمک دولت شدند. درخواست کمکی که متأسفانه با واکنش هوشمندانه دولت مواجه نشد.

هـ. کنیا

بحران آبی در کنیا در سال 2000 هزینه‌ای بیش از پنج میلیارد دلار به اقتصاد کشور وارد کرد. در سال 2013 مشکل کم‌آبی، زمینه را برای افزایش بیماری در کنیا ایجاد کرد و گفته می‌شود 80 درصد از بیماری‌های این کشور به دلیل استفاده از آب آلوده بوده است.

سازمان ملل متحد گزارش داده است در سال 2013 درگیری‌های خشونت‌بار میان قبایل در شمال کنیا به دلیل گله‌دزدی و حملات انتقام‌جویانه به‌ویژه رقابت بر سر دسترسی به زمین و منابع آب باعث شده 310 نفر جان خود را از دست بدهند. این گزارش می‌افزاید: رویارویی‌های خشونت‌بار میان قبایل گله‌دار که برای دستیابی به منابع کمیابی مانند چارپایان و آب رقابت می‌کنند، به علت دسترسی آسان به سلاح‌های خودکار و نبود افسران امنیتی دولتی، تشدید شده است. از‌ سوی‌ دیگر بحران آب باعث ایجاد درگیری بین اتیوپی و کنیا نیز شده است.

د. مصر-اتیوپی- سودان

افزایش درگیری‌های داخلی در سودان سبب بروز بحران شدید آبی در این کشور شده است. فقط در سال 2012 طبق گزارش Médicins Sans Frontières روزانه 10 نفر بر اثر دسترسی‌نداشتن به آب در کمپ‌های سودان جنوبی، جان خود را از دست می‌دهند.

در مصر نیز بحران آب یک چالش جدی است. در سال 2012 مردم محلی Abu Simbel در اعتراض به دسترسی‌نداشتن مردم بومی و محلی به منابع آبی ده‌ها توریست را به اسارت گرفتند. در سال 2013 نیز تظاهرات اعتراض‌آمیز مردم که به دلیل عدم دسترسی به آب آشامیدنی و کشاورزی در استان بنی‌سویف صورت گرفت، به خشونت کشیده و باعث مرگ دو نفر شد. در استان منیای مصر نیز اعتراض خیابانی مردم در ژانویه 2013 سبب زد‌و‌خورد شدید و مجروح‌شدن چندین نفر شد.

در‌ این‌ میان در سال 2012 انتشار اخباری مبنی بر توافق محرمانه بین اتیوپی و سودان بر سر احداث سد موسوم به هزاره باعث نگرانی شدید مقامات مصری شد. این سد که یکی از بزرگ‌ترین سد‌های دنیا و بزرگ‌ترین سد هیدروالکتریکی در آفریقا به شمار می‌آید و تاکنون 40 درصد آن تکمیل شده است، در مرز اتیوپی و سودان و بالادست رود نیل بنا خواهد شد.

دولت مصر اعلام کرده است احداث این سد تأثیرات فراوانی بر شهروندان پایین‌دست رودخانه نیل خواهد داشت و باعث ایجاد مشکلات فراوان در‌ زمینه دسترسی به آب برای مصارف کشاورزی، صنعتی و آشامیدنی خواهد شد. مخالفت پایین‌دست رود مصر که همواره از دوران باستان، توسعه‌اش متکی بر رود نیل بوده، آن‌چنان بود که در سال 2013، محمد مرسی و کابینه‌اش در جلسه‌ای که به‌صورت زنده از تلویزیون پخش می‌شد، راه‌های نابودکردن سد را بررسی می‌کردند. لازم به ذکر است اخیرا وزرای آب سه کشور اتیوپی، مصر و سودان گفت‌و‌گوهایی درباره احداث این سد آغاز کرده‌‌اند. گفتنی است برخی کارشناسان بر این باورند رژیم صهیونیستی نیز نقش زیادی در تحریک اتیوپی، کنیا و اوگاندا برای لغو توافق‌نامه 1929 که بین 10 کشور حوزه نیل به امضا رسیده، داشته است. طبق توافقات سال 1929 این حق به مصر داده می‌شد که با داشتن دوسوم از آب نیل، حق وتوی پروژه‌های بالادست این رودخانه را داشته باشد.

واقعیت این است که تنش‌ها و چالش‌ها بر سر آب، محدود به مناطق ذکرشده نیست. برای نمونه استرالیا در سال‌های 2006 و 2007 با بحران کم‌آبی مواجه شد، سد دره هملند در افغانستان یکی از دلایل درگیری در جنوب این کشور بود است. هند و پاکستان بر سر کنترل سرچشمه‌های رود ایندوس درگیری دارند، یکی از تنش‌های قدیمی و همیشگی بین رژیم صهیونیستی و فلسطین مناقشات آبی است. چین، بوتسوانا، مکزیک، ونزوئلا، تایلند و سنگال از دیگر کشورهایی بوده‌‌اند که تنش کم‌آبی را در این سال‌ها تجربه کرده‌‌اند.

باید تأکید شود فقط در سال 2013 بیش از 13 تنش و درگیری مرتبط با آب در سراسر جهان رخ داده است. نکته بسیار مهم درباره ستیز بر سر آب، این است که از 1997 به‌این‌سو یک تغییر جدی در این جنگ‌های آبی رخ داده و آن این است که ماهیت این تنش‌ها به سمت جنگ‌های داخلی و ستیزهای درون‌سرزمینی جهت‌گیری داشته است. این، به این معناست که از این‌ پس جنگ آب نه‌تنها میان کشورها که درون کشورها نیز تشدید خواهد شد.

جمع‌بندی اینکه، مسئله کمبود آب امروزه در مناطق مختلف جهان آن‌چنان شکل بحرانی به خود گرفته که موضوع تنش‌ها و جنگ‌های متعددی شده است. بر‌ این‌ اساس ضروری است که سیاست‌گذاران، فعالان مدنی، روزنامه‌نگاران و دانشگاهیان با افزایش مطالعات کاربردی، تدوین سیاست‌های ملی و منطقه‌ای و افزایش آگاهی‌های عمومی در این‌ زمینه مدبرانه مانع از آن شوند که آب، این مایه حیات، آرامش و آبادانی، باعث‌ و‌ بانی درگیری‌ها و جنگ‌ها شود.