وظیفه حکومت در تأمین معیشت مردم از نگاه قرآن

این روزها به دلیل تحریم‌های خارجی و سوءتدبیر در مدیریت اقتصادی کشور، فشارهای زیادی به اقشار آسیب‌پذیر جامعه وارد شده است. وزارت محترم اقتصاد نیز هیچ برنامه مدونی برای برون‌رفت از شرایط موجود ندارد و قیمت مواد اولیه و نیازهای ضروری مردم روزبه‌روز در حال افزایش است. این در حالی است که در آینه اسلام، فقر سزاوار نکوهش بوده و بسترساز کژاندیشی و برخی ناهنجاری‌های اجتماعی است. همچنین مجموعه‌ای از ناآرامی‌های روحی و جسمی در سطوح فردی و اجتماعی از آن زاییده می‌شود. بدین‌سان، فقر تهدیدی جدی برای ارزش‌های جامعه دینی است که ثبات آن را از بین می‌برد. با این مقدمه، در این یادداشت به بررسی و تحلیل وظیفه حکومت اسلامی در تأمین معیشت مردم از دیدگاه قرآن کریم می‌پردازیم.

در مجموعه قرآن کریم آیات زیادی در ارتباط با وظیفه حکومت در تأمین معیشت و زندگی مردم آمده است. از جمله در آیه 53 سوره نساء خداوند در این خصوص می‌فرمایند: «أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذًا لَا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیرًا»؛ آیا براى آنان (یهودیان) بهره‌اى از حکومت است؟ که در آن هنگام، ذره‌اى به مردم نمى‌دادند. این آیه دستور خداوند به حکومت‌های الهی است که زمامداران باید اهتمام به ارتزاق مردم و تأمین معیشت آنان داشته باشند. همچنین در آیه 55 سوره یوسف (ع) آمده است: «قَالَ اجْعَلْنِی عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ». یوسف گفت: «در این صورت مرا به خزانه‌داری مملکت منصوب دار که من در حفظ دارایی و مصارف آن دانا و بصیرم». مطابق این آیه شریفه یک پیامبر در رأس خزانه‌داری مملکت قرار می‌گیرد تا گندم‌ها و قوت هفت سال قحطی در مصر به‌درستی و بر اساس عدالت بین همه مردم تقسیم شود. بنابراین یکی از الزامات حکومت اسلامی سرپرستی یک شخص بابصیرت، دانا، پاکدست و عادل در امور مصرفی بیت‌المال برای تقسیم عادلانه آنها بین همه مردم است. حضرت علی (ع) که سمبل یک حکومت مبتنی بر عدالت اجتماعی است، در ارائه گزارشی از وضعیت حاکمیت خویش می‌فرمایند: ما أصْبَحَ بِاْلکُوفَةِ أحَدٌ الاّ ناعِماً، إنَّ أدْناهُمْ مَنْزِلَةً لَیَأکُلُ مِنَ البُرِّ وَ یَجْلِسُ فی الظِّلِّ وَ یَشْرَبَ مِنْ ماءِ الفُراتِ؛ همه مردم کوفه از رفاه برخوردار شدند چون حتی فقیرترین افراد جامعه نان گندم می‌خورند و سرپناه مناسب دارند و از آب سالم می‌نوشند. نتیجه اینکه امام علی علیه‌السلام ماحصل حکومت و گزارش چندساله حکومتش را برای «معیشت مردم» عنوان می‌کند‌ (بحارالانوار، ج40، ص327). از دیگر وظایف دولت اسلامی در حوزه اقتصادی، تأمین رفاه و عدالت اجتماعی است. رفاه عمومی تعبیری است معطوف به وضعیت اقتصادی که حفظ کرامت انسانی و مسئولیت‌پذیری افراد جامعه در قبال یکدیگر و ارتقای توانمندی‌ها از اهداف آن است. همچنان که امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در نامه 53 نهج‌البلاغه به مالک اشتر رفاه و گشایش عمومی را وظیفه حکومت اسلامی برشمرده و می‌فرماید: ثمَّ اللهَ اللهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِینَ لاَ حِیلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاکِینِ وَالْمُحْتَاجِینَ و... یعنی اینکه حکومت اسلامی باید به وضعیت اشخاص طبقه ضعیف و مساکین و نیازمندان که هیچ چاره و گشایشی در حل مشکلات معیشتی خود ندارند، رسیدگی کند. به علاوه در بند دوازدهم از اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، رفاه عمومی وظیفه دولت جمهوری اسلامی ایران عنوان شده است. بر اساس تعالیم اسلامی تأمین معیشت در یک حکومت اسلامی دارای شاخص‌هایی است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به رفع فقر و محرومیت، عدالت اجتماعی و نیز نظارت و مبارزه با اختلالات اقتصادی اشاره کرد:

1- رفع فقر و محرومیت

رفع فقر و محرومیت و بهبود زندگی مردم و بهره‌مندی آنان از مواهب مادی از وظایف مهم حکومت اسلامی است. در قرآن کریم رفع فقر و محرومیت بسیار مورد توجه قرار گرفته و تدابیر مختلفی برای توسعه اقتصادی و نابودی فقر و محرومیت دیده شده که از جمله آنها عمران و آبادانی زمین و استفاده از مواهب الهی آن است. در‌این‌باره آیه 7 سوره مبارکه حشر می‌فرماید: مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ؛ آنچه را خداوند از اهل این آبادی‌ها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در‌راه‌ماندگان است، تا این اموال در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد! آنچه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید و اجرا کنید‌ و از آنچه نهی کرده خودداری کنید؛ و از مخالفت خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است.پس این مصارف شش‌گانه ذکر اولویت‌هایی است که 

پیامبر (ص) در مورد اموالی که در اختیار دارد باید رعایت کند و به تعبیر دیگر پیغمبر اکرم (ص) این همه ثروت را برای شخص خودش نمی‌خواهد بلکه به عنوان رهبر و رئیس حکومت اسلامی در هر موردی که به نفع مستمندان باشد، مصرف می‌کند. این آیه مبین این است که در یک حکمرانی خوب، زمامداران جامعه اسلامی باید بر مدار عدالت و انصاف عمل کرده و در مصرف بیت‌المال توجه ویژه‌ای به نیازمندان داشته باشند.
2- نظارت و مبارزه با مفاسد اقتصادی:‌ یکی از شیوه‌های تأمین معیشت مردم، بستن گلوگاه‌های فساد اقتصادی است. زمامداران حکومت اسلامی باید به تعبیر آیه 15 سوره مبارکه یوسف «حفیظ» باشند و با برنامه‌ریزی دقیق، تدبیر و دوراندیشی و همچنین استفاده از تجربه روز دانش بشری، بسترهای لازم را برای رونق کسب‌وکار و فعالیت‌های اقتصادی شفاف و روشن فراهم کنند. بنابراین مواردی مانند احتکار، ثروت‌اندوزی و کم‌فروشی در یک حکومت اسلامی برخلاف شریعت اسلام و آیات و روایات است. همچنان که امام علی علیه‌السلام در نامه 53 خود به مالک اشتر، وقوع احتکار را ناشی از ناتوانی حکومت برشمرده و در نامه‌ای به رفاعه بن شداد دستور می‌دهد با مرتکبان احتکار به شدت برخورد کنند. به علاوه آیات 1 تا 3 سوره مطففین ناظر به کم‌فروشی است: «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ(1) الَّذِینَ إِذَا اکْتَالُوا عَلَى النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ (2) وَإِذَا کَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ (3)»؛ وای بر کم‌فروشان، آنان که وقتی برای خود پیمانه می‌کنند، حق خود را به‌طور کامل می‌گیرند؛ اما هنگامی که می‌خواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم می‌گذارند. البته باید توجه داشت وظیفه دولت در تأمین معیشت، نباید سبب رخوت، سستی و بی‌انگیزگی افراد جامعه شده و آنان را از کار شبانه‌روزی و اشتغال در جهت کسب روزی حلال باز دارد. هستی جولانگاه تلاش، فعالیت و کسب‌وکار مشروع است. همچنان که خداوند در آیه 39 سوره نجم می‌فرماید: وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ؛ یعنی براى انسان جز آنچه تلاش کرده، بهره دیگری نیست. به علاوه خداوند در آیه 7 سوره انشراح می‌فرماید: فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ: پس هنگامی که از کار مهمی فارغ می‌شوی، به کار و فعالیت دیگری بپرداز. بر این اساس، مطابق احکام شریعت اسلام، انسان در کنار کارهای معنوی و الهی، همواره باید در حال کوشش و تلاش برای کسب روزی حلال باشد که این امر نیز نوعی عبادت محسوب می‌شود.