نقش داوطلبان در حکمرانی

امروز، چهاردهم آذر، روز داوطلبان است. هدف از گنجاندن این روز در تقویم جهانی، افزایش مشارکت شهروندان در کمک به دولت‌هاست تا با دقت و سرعت بیشتری اهداف توسعه پایدار محقق شود. سه ویژگی داوطلب‌بودن عبارت‌اند از: 1- افراد، آزادانه تصمیم به فعالیت‌های داوطلبانه می‌گیرند، 2- فعالیت‌های داوطلبانه برای خیررساندن و کمک به دیگران انجام می‌شوند و 3- برای انجام این فعالیت‌ها، انگیزه‌های مالی وجود ندارد. اقدامات داوطلبانه یکی از سازوکارهای مهم برای ایجاد تغییرات اجتماعی، محیطی و اقتصادی است. البته که اقدامات داوطلبانه براساس ارزش‌های جهان‌شمولی نظیر آزادی، تعهد، برابری، همبستگی، بخشش، همدلی و احترام به دیگران شکل می‌گیرند. ویژگی اصلی داوطلب‌گرایی این است که زمینه اجتماعی را برای مشارکت مدنی ایجاد می‌کند. 

بــرایـن‌اســاس، مهــــم‌تریــن کارکردهای داوطلب‌گرایی تقویت سرمایه اجتماعی، برابری و درنهایت انسجام و ثبات اجتماعی است. از آلودگی هوا تا ازبین‌رفتن تنوع زیستی و آسیب‌های محیط‌ زیست تا انواع آسیب‌های اجتماعی، همگی موضوعاتی هستند که فعالیت‌های داوطلبانه در حل آنها نقش اساسی دارند. توضیح اینکه فعالیت‌های داوطلبانه معمولا در پنج شکل صورت می‌گیرد. 1- کمک‌های دوجانبه: مردم بدون تشکیلات خاصی گرد هم می‌آیند و در پاسخ به نیاز یا مسئله‌ای مشترک، داوطلبانه مشارکت می‌کنند. این نوع از فعالیت‌های داوطلبانه غیررسمی بوده و فرد به‌ فرد انجام می‌شود. 2- خدمت‌رسانی: در این نوع، افراد برای پاسخ‌گویی به نیازها فرد یا محله دیگر داوطلب می‌شوند. 3- کارزارها: اقدام یک گروه یا حتی یک فرد است که برای تقویت صدای محرومان جامعه و تغییر آن وضعیت دست به عمل می‌شوند. 4- مشارکت: وقتی است که داوطلبان وقت و تلاش خود را صرف کمک به‌ حکمرانی و سازوکارهای تصمیم‌گیری در سطوح مختلف آن می‌کنند. 5- سرگرمی: فعالیت‌های داوطلبان بنا به رغبت و علاقه آنان در حوزه‌های هنری، فرهنگی و ورزشی انجام می‌شود. داوطلب‌گرایی به شکل کلی ارتباطات نابرابر قدرت بین شهروندان معمولی و مراجع قدرت را تغییر می‌دهد. گزارش جهانی اقدامات داوطلبانه یکی از گزارش‌های مهم سازمان ملل متحد است که هدف از آن اطلاع‌رسانی و حمایت از اقدامات داوطلب‌گرایی، چشم‌انداز و گسترش آن در سراسر جهان است. این گزارش از سال 2011 هر سه سال یک‌ بار منتشر می‌شود. در گزارش آخر که در سال جاری چاپ شد، به نقش داوطلبان در ایجاد جوامع برابر و یکپارچه پرداخته شد. این گزارش به شیوه‌هایی می‌پردازد که از طریق آنها داوطلبان و مقامات دولتی می‌توانند به تعامل، همکاری و مشارکت بپردازند. در این گزارش نشان‌ داده ‌شده است که با وجود وضعیت اسفناک تأثیرات اجتماعی و اقتصادی همه‌گیری کرونا، تمایل جهانی به فعالیت‌های داوطلبانه، قوت گرفته است. در گزارش مذکور به این مهم پرداخته شده است که چگونه همکاری بین داوطلبان و دولت‌ها به ایجاد فرهنگ حل مسئله مشارکتی کمک می‌کند. وقتی افراد ترغیب می‌شوند که در حل مسائل مشارکت کنند، راه‌حل‌های ابداعی آنان، از سطح اجرائی و تأثیرگذاری بیشتری برخوردار خواهد بود. بسیار واضح است که استفاده از خلاقیت، انرژی و تخصص داوطلبان نقشی کلیدی در شکل‌دادن جهانی سالم‌تر، انسانی‌تر و سبزتر خواهد داشت. نیم‌نگاهی به وضعیت داوطلب‌گرایی در ایران نشان می‌دهد که این حوزه نیاز به توجه به‌مراتب بیشتری دارد. در ساختار دولتی، از سال 1396 تشکیلاتی تحت عنوان سازمان امور اجتماعی کشور ایجاد شد. هدف از راه‌اندازی این سازمان ارتقای سلامت، سرمایه، رضایت، نشاط و عدالت اجتماعی، نظم و احساس امنیت، پیشگیری، مدیریت، کنترل، کاهش و حذف معضلات و آسیب‌های اجتماعی بوده است. ساختار داخلی این تشکیلات متشکل از معاونت‌های مختلفی نظیر معاونت امور آسیب‌ها و مسائل اجتماعی، توسعه سرمایه اجتماعی و... است. در وزارت بهداشت به‌عنوان متولی سلامت جامعه پس از حذف معاونت اجتماعی آن وزارتخانه در سال 98 و تفویض وظایف اجتماعی آن معاونت به سایر معاونت‌ها، دو «اداره کل سازمان‌های مردم‌نهاد سلامت و خیرین» و «مؤسسات خیرین سلامت» ادغام و با عنوان «سازمان‌های مردم‌نهاد و خیرین سلامت» زیر نظر مستقیم وزیر اداره می‌شود. فعالیت‌های این ساختار در دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور عمدتا بر حوزه خیرین تمرکز دارد و گزارش‌هایی مبنی بر سازماندهی فعالیت‌های داوطلبانه چندان مشاهده نمی‌شود. نمونه قابل‌ تأمل فعالیت‌های داوطلبانه در وزارت علوم دیده می‌شود که تحت عنوان همیار دانشجو بستر لازم برای ارائه خدمات داوطلبانه را برای دانشجویان دانشگاه‌های تحت پوشش این وزارتخانه فراهم کرده که البته در دانشگاه‌های وزارت بهداشت نیز رواج یافته است. یکی دیگر از بخش‌ها که به امور داوطلبان همت گمارده، جمعیت هلال‌احمر است. سازمان داوطلبان وابسته به این جمعیت «با جذب، سازماندهی و بهره‌گیری از توان اقشار و افرادی که تمایل به مشارکت در اهداف انسان‌دوستانه جمعیت هلال‌احمر دارند، به نیاز نیازمندان کمک می‌کند. داوطلبان با مشارکت در برنامه‌هایی همچون اجرای پروژه‌های داوطلبی، حضور در پایگاه‌های جمع‌آوری کمک‌های مردمی، حضور در مناطق آسیب‌دیده، در کمک‌رسانی هرچه بیشتر به نیازمندان و آسیب‌دیدگان یاری می‌دهند». بخش دیگری از خدمات داوطلبانه در ایران، خدماتی است که توسط داوطلبان در شیرخوارگاه‌های تحت پوشش سازمان بهزیستی ارائه می‌شود. البته نمی‌توان از فعالیت‌های داوطلبانه صحبت کرد و به «محک» اشاره نکرد. محک نه‌تنها نمونه‌ای بی‌بدیل از سازماندهی فعالیت‌های داوطلبانه در ایران محسوب می‌شود؛ بلکه در خاورمیانه نیز منحصربه‌فرد است. این تشکیلات که در سال 1370 به همت سعیده قدس شکل گرفت، تخصصی‌ترین خدمات درمان سرطان در کودکان را صرفا با تکیه‌ بر داوطلبان و خیرین ارائه می‌کند. بدیهی است که شرح تمامی خدمات داوطلبانه در این مقال نمی‌گنجد؛ ولی طبق یکی از یافته‌ها که به‌تازگی چاپ شده است، نزدیک به 34 درصد افراد حجم نمونه در مساجد عضویت داشتند که بیش از نیمی از آنها اعضای غیرفعال بودند. 21 درصد عضو مؤسسات خیریه و هشت درصد نیز عضو انجمن‌های محیط‌ زیست بودند. این آمار نشان‌دهنده پایین‌بودن مشارکت اجتماعی در فعالیت‌های داوطلبانه است که از پیامدهای مهم آن کاهش سطح سلامت اجتماعی خواهد بود (ذاکری نصرآبادی و همکاران، 1401).

البته که وقتی رابطه ملت با دولت بنا به هر دلیلی مخدوش باشد، انتظار نامحتملی است که داوطلبان برای رفع مشکلات اجرائی آستین بالا بزنند. این موضوع حتی می‌تواند بر کمک‌های خیرین نیز تأثیر بگذارد. بدیهی است که کاهش کمک‌های مردمی، دولت را با تنگناهای اقتصادی بیشتری مواجه خواهد کرد. عامل دیگری که تمایل به فعالیت‌های داوطلبانه را کاهش می‌دهد، این است که به درست یا غلط این باور شایع است که دولت‌ها به علت‌هایی، تمایل چندانی به میدان‌دادن به بخش‌های غیردولتی ندارند. شاید انحلال جمعیت امداد دانشجویی امام علی در سال 99 بنا به‌ درخواست دولت روحانی، نقش مهمی در ایجاد این ذهنیت داشته باشد. این جمعیت که از سال 78 شکل گرفت در اواخر فعالیت خود از خدمات داوطلبانه 10 هزار دانشجو در سراسر کشور بهره می‌بُرد. مسئله مهم دیگر در حوزه فعالیت‌های داوطلبانه، فقدان آمار و اطلاعات موثق است کمااینکه در گزارش 2022 سازمان ملل نیز اطلاعاتی از ایران دیده نمی‌شود. روشن است که از سازمان امور اجتماعی کشور انتظار می‌رود با ارزیابی‌های دقیق، تصویر روشنی از وضعیت داوطلب‌گرایی کشور ارائه کند. لازم به ذکر است که در وب‌سایت این سازمان هیچ‌گونه گزارش و شرح اقداماتی در این حوزه مشاهده نمی‌شود. در خاتمه باید به این مهم اشاره کرد که هیچ دستاورد اجتماعی بدون مشارکت تمام‌عیار آحاد جامعه محقق نخواهد شد. داوطلب‌گرایی رویکردی است که موجب می‌شود مردم برای جامه عمل پوشاندن به اهدافی که توسط نمایندگان منتخب آنان در لایه‌های مختلف سیاست‌گذاری مدون شده‌اند، وارد گود شوند: حسنت به‌اتفاق ملاحت جهان گرفت / آری به‌اتفاق می‌توان جهان گرفت.