پیامی که زلزله ایوانکی فرستاد

وقوع زمین‌لرزه‌ای کوچک با بزرگای 2.5 در میانه روز 12 دی‌ 1401 روی گسل ایوانکی در شرق شریف‌آباد، شهرستان پاکدشت در جنوب شرق تهران، با وجود آنکه موجب خسارتی نبود، ولی یادآوری مهمی بر فعال‌بودن گسل مهم ایوانکی در محدوده جنوب‌ شرق استان تهران است. گسل فعال ایوانکی با حدود 80 کیلومتر طول از شهر ایوانکی و مجاور شریف‌آباد و پاکدشت عبور می‌کند و به منطقه جنوب‌ شرق تهران در مجاورت منطقه 15 شهرداری و مشیریه می‌رسد. 

مطالعه نگارنده از حدود دو دهه قبل نشان می‌دهد که علاوه بر احتمال انتساب زمین‌لرزه‌های تاریخی ری به پهنه گسله ایوانکی، شواهد عینی از بریدگی رسوبات عهد حاضر -هولوسن- و لرزه‌زابودن این گسل، با توان لرزه‌زایی با بزرگای 7.5 وجود دارد. زلزله‌های دیگر در دهه گذشته روی این گسل شامل زلزله با بزرگای 3.3 در 18 بهمن 1399 شریف‌آباد و همچنین زلزله‌های ۲۶ مهر سال ۸۸ با بزرگای 4.0 و زلزله اول اسفند ۸۹ با بزرگای ۴.۱ در همین محل است. از سوی دیگر این منطقه جنوب‌ شرقی استان تهران ناحیه‌ای است که از سوی وزارت راه و شهرسازی به عنوان منطقه‌ای مجاز برای استقرار جمعیت بیشتر و اجرای بخشی از برنامه‌های طرح نهضت ملی مسکن شناخته می‌شود.

21 شهریور 1401 مدیر‌کل راه و شهرسازی استان گفت: ۹۸۰ هزار نفر ثبت‌نام اولیه نهضت ملی مسکن داشته‌ایم که شامل شهرهای جدید پرند، هشتگرد و ایوانکی در استان تهران بوده که پس از پالایش‌های نهایی 

۱۰۳ هزار نفر تأیید نهایی شده‌اند. از آغاز این طرح در کشور برای ساخت بیش از یک‌میلیون‌و ۶۶۶ هزار واحد مسکونی زمین تأمین شده و همچنان کمبود زمین یک مشکل بزرگ در این طرح است، اما در استان تهران حتی ۶۰ درصد بیش از تعداد متقاضیان واجد شرایط، زمین تأمین شده است! کل تقاضای ثبت‌شده برای نهضت ملی مسکن ۵.۴ میلیون نفر بوده که بر اساس آمار‌های راه و شهرسازی تهران، ۱۸.۱درصد از کل تقاضا (حدود یک میلیون نفر) مربوط به پایتخت بوده است.

این اظهارات نشان می‌دهد در استان تهران همچنان جذابیت زیادی برای جذب جمعیت وجود دارد و دولت در جهت تأمین فضای بیشتری برای این جمعیت جدید برنامه‌ریزی می‌کند.

خشک‌سالی، تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ، آلودگی هوا، تغییرات اقلیمی، تحریم‌ها، استفاده ناکارآمد از آب و منابع طبیعی و عدم اجرای مقررات زیست‌محیطی موجود، بحران آلودگی هوای کنونی در پیرامون تهران را تشدید کرده است. منابع آب ناکافی مردم را مجبور به مهاجرت می‌کند و بر مشکلات شهرک‌های حاشیه‌نشین در اطراف تهران، به‌ویژه در منطقه پاکدشت، ورامین، ری، رباط‌کریم و پرند می‌افزایند. آبخوان‌ها در حال تخلیه هستند. آلودگی هوا شرایط زندگی را به‌طور فزاینده‌ای چالش‌برانگیز کرده است. فرسایش بادی باعث افزایش بیابان‌زایی زمین‌های کشاورزی شده است.

طبق آمارها و اعلام اداره کل راه و شهرسازی استان تهران در 22 شهریور 1401، معادل ۱۶۲ درصد متقاضیان واجد شرایط، تأمین زمین شده و از این منظر مشکلی برای نهضت خانه‌سازی پایتخت متصور نیست؛ هرچند هنوز وضعیت معرفی متقاضیان به پروژه‌ها نامساعد است. مدیر‌کل اداره کل مذبور سه ماه بعد در 23 آذر 1401 ابراز کرد: فاز اول پروژه نهضت ملی مسکن پاکدشت در بهار ۱۴۰۲ به شرط واریز به‌موقع تسهیلات بانکی افتتاح می‌شود و شاهد خانه‌دارشدن بیش از ۶۰۰ خانواده خواهیم بود. حدود ۵۵ هزار نفر از شهروندان تهران و پاکدشت در نهضت ملی مسکن این شهر ثبت‌نام کرده بودند که ۱۲ هزار نفر تأیید نهایی شده و تاکنون هزارو ۳۰۰ نفر واریز وجه داشته و به پروژه‌های جدید در فازهای بعدی متصل شده‌اند.

حدود چهار هزار واحد نهضت ملی مسکن توسط اداره کل راه و شهرسازی استان تهران در دست اجراست که به صورت میانگین ۴۵ درصد پیشرفت فیزیکی دارد. پروژه‌ها در تهرانسر، شهریار، اسلامشهر، رباط‌کریم، قرچک و پاکدشت قرار دارد. پروژه ۳۳۶ واحدی قرچک و ۶۳۰ واحدی پاکدشت از‌جمله آنها هستند. پروژه‌های مسکن ملی استان تهران در محدوده شهری قرار دارد و از خدمات زیربنایی بهره می‌برد. پروژه قرچک در مرحله پیشرفت فیزیکی ۲۰ درصد و پاکدشت در مرحله ۶۳ درصد پیشرفت قرار دارد.

توجه شود که محدوده قرچک و پاکدشت، محدوده‌های مهم فرونشست زمین به دلیل تخلیه آب زیرزمینی در دشت‌های اطراف تهران نیز هستند. این دو محدوده شهری روی مخروط‌افکنه رودخانه جاجرود بنا شده و به‌ویژه از نیمه دهه 80 شمسی، با آبگیری سد ماملو، استقرار جمعیتی در این ناحیه شدت گرفت و هم‌زمان به دلیل کنترل و انتقال آب سد ماملو به شهر تهران و با برداشت سریع‌تر از آب زیرزمینی در دشت‌های پاکدشت و ورامین، فرونشست زمین در هر دو محدوده در 15 سال اخیر شتاب گرفته است. انتخاب چنین محل‌هایی برای استقرار جمعیت بیشتر، خبر از مشکلاتی بزرگ‌تر برای استان و شهر تهران و مردمان حاشیه‌نشین فعلی و بعدی در این شهرها می‌دهد. از وقوع زمین‌لرزه بزرگ بعدی در محدوده تهران که از نظر علم زلزله‌شناسی حتمی است، ولی زمان دقیقش را هنوز نمی‌دانیم، نباید در چنین بررسی‌هایی غافل شد.