اعتلای دانشگاه‌ها
اینکه اشتغال ذهنی وزرای علوم و بهداشت، در کسوت مسئولان درجه اول و مستقیم آموزش عالی کشور، متوجه کدام مسائل است، امری است قابل توجه. فهرست این مسائل روشن است و موجود. اما آنچه مهم است جزئیات فهرست نبوده بلکه اولویت‌بندی آن است.
اینکه اشتغال ذهنی وزرای علوم و بهداشت، در کسوت مسئولان درجه اول و مستقیم آموزش عالی کشور، متوجه کدام مسائل است، امری است قابل توجه. فهرست این مسائل روشن است و موجود. اما آنچه مهم است جزئیات فهرست نبوده بلکه اولویت‌بندی آن است. در منابع مکتوب مربوط به آموزش عالی مطالب بی‌شماری درباره این اولویت‌ها نوشته شده است. اکثر این منابع اعتقاد دارند که اولویت اول و هر روزه و همیشگی هرم مدیریت آموزش عالی شامل مدیران دولتی و رؤسای دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها، باید امری باشد تحت عنوان اعتلای مداوم و هدفمند (اعتلا معادل اصطلاح Excellence آورده شده است). اعتلا روندی است که با رقابت شروع می‌شود. در پاسخ به تعریف اعتلا باید به سؤالاتی از قبیل «منظور از اعتلا» و «اعتلا در چه زمینه‌ای» پاسخ داد. اعتلا می‌تواند مظهر و نمود اختصاصات زیر باشد: یگانه‌بودن، استثنابودن، عالی‌بودن و داشتن بالاترین استاندارد و بهترین کیفیت (در مقایسه با موارد مشابه). اعتلا امری است نسبی که در روند خود گوشه چشمی دارد به ارزش‌های جامعه و علی‌رغم آرمان‌گرایی پرهیز می‌کند از رؤیاپردازی. روند معقول اعتلا مشروط به رسیدن به هدف در کوتاه‌ترین فاصله زمانی است. می‌گویند اعتلا رسیدن به حد اعلای کیفیت است به نحو غیرمعمول. هدفی که به‌طور معمول غیرقابل دسترسی می‌نماید. عده‌ای هم اعتلا را «دسترسی به هدف غیرقابل دسترسی» تعریف کرده‌اند. در بیشتر موارد دانشگاه‌ها جایگاه روند اعتلا هستند. اختصاصات یک دانشگاه «عالی» کم‌وبیش شناخته و مدون شده است: آنچه در چنین مؤسسه‌ای دیده می‌شود، عبارت است از: انجام پژوهش‌های عالی، داشتن اساتید برجسته به معنای بهترین در سطح جهانی (بدون داشتن جایی برای متوسط‌ها)، فراهم‌بودن بهترین شرایط کار به معنای پژوهش (داشتن مجهزترین و روزآمدترین آزمایشگاه‌ها)، و آموزش (پذیرش بااستعدادترین دانشجویان نخبه)، استقلال و پایداری و ثبات شغلی، دریافت حقوق مناسب، داشتن ارج و قرب اجتماعی مطلوب، آزادی آکادمیک و امکان فعالیت در محیط روشنفکری جذاب و بالاخره مدیریت همیشه همراه و خدمتگزار.
نوشته شده که اعتلای دانشگاه‌ها شامل مجموع سه وجه یا سه هدف است. پژوهش با کیفیت عالی و استثنائی و افتخارآمیز و آموزش با کیفیت عالی و بالاخره ابداع و نوآوری. طرفه اینکه هر سه وجه قابل اندازه‌گیری کیفی با استانداردهای بین‌المللی هستند و البته عوامل اجرائی این سه وجه تحت عناوین استاد و هیئت‌علمی و پژوهشگر ارشد و مشابهم تماما و بدون استثنا از نخبگان و اکابر شناخته‌شده جهانی رشته تخصصی خود هستند. ضابطه اندازه‌گیری پژوهش با کیفیت عالی، انتشار نتایج در منابع دست اول و تأیید جهانی و ماندگاری نظریه‌ها و انعکاس آن در نوشته‌های صاحب‌نظران، همراه با نقد مثبت است.
وجه آموزش هم دارای نکاتی است آموختنی از قبیل رفتار با دانشجویان که به ترجیح توجه به فرد فرد دانشجویان می‌پردازد در مقابل تدریس‌های عام بدون توجه به فردیت دانشجو. و آموزش عمیق مطالب در مقایسه با آموزش سطحی و تقویت و پرورش حس کنجکاوی علمی در مقابل آموزش از نوع به خاطر سپردن مطالب درسی بدون تعمق انتقادی. وجه دیگر پرورش دانشجویان تشویق ایشان است به «پرسیدن». امری کاملا قابل اندازه‌گیری. آیا مانند گذشته، دانشجویان با سکوت به دروس گوش می‌دهند و در آخر درس، کلاس را به آرامی ترک می‌کنند یا با استاد به کنکاش می‌پردازند با هدف باروری علمی. وجه دیگر آموزش، عرضه مسطوره‌های خاص است. با تمهیدات مناسب به نحوی برنامه‌ریزی می‌شود که دانشجو از فیض حضور در کلاس اساتید برجسته و عالی‌مقام (از قبیل برندگان جوایز نوبل) بهره‌مند شود. اثرات حضور و تدریس این قبیل بزرگان در ذهن دانشجویان جوان همیشه محرک و مثبت بوده است.
ابداع و نوآوری هم مانند دو وجه دیگر قابل ارزشیابی است. داشتن سهم شایسته و برتر در کشفیات و اختراعات مهم دهه‌های گذشته و تأمل در اثرات منطقه‌ای و بین‌المللی آنها و نقش این نوآوری‌ها در تجارت جهانی معیاری است ارزشمند برای شناخت مؤسسات عالی برجسته و نامدار. در ادامه و به‌منظور معرفی نمونه‌های عملی، می‌پردازم به شرح مساعی سه کشور اروپایی آلمان و فرانسه و فنلاند در جهت اعتلای آموزش عالی.
در آلمان، حکومت گرهارد اشرودر در سال 2004 برنامه توجه خاص به موضوع دانشگاه‌های اعلامرتبه (الیت) را کلید زد. برنامه‌ای که توسط حکومت خانم مرکل از 2006 تا 2011 پیگیری شد با بودجه اولیه 19 میلیارد یورو. این بودجه صرف نیل به اعتلای سه نوع فعالیت شد: اعتلای کیفی دوره‌های دکترا، نوسازی و مدرن‌سازی زیرساخت‌های دانشگاه (خصوصا آزمایشگاه‌ها) و کمک به پروژه‌های تحقیقاتی بنیادین اصیل.
EDF شرکتی است دولتی که برق فرانسه را تأمین می‌کند. در سال 2008 حکومت آقای سارکوزی تصویب کرد که 2.5 درصد فروش سالانه این شرکت صرف اعتلای مجتمع‌های «الیت» (برگزیده) آموزشی و پژوهشی منتخب کشور بشود. در دهه اول قرن بیست‌ویکم دولت فنلاند برنامه‌ای با هدف داشتن چند مرکز «عالی» علمی-فناوری را مطرح کرد. به دانشگاه‌ها فرصت داد که در این برنامه مشارکت و رقابت کنند. برندگان مسابقه اعتبار مالی قابل ملاحظه دریافت می‌کردند و البته پیشرفت آنها مرتبا و از نزدیک مراقبت می‌شد و ارزشیابی (حتی توسط داوران و ناظران معتبر بین‌المللی!). گزارش‌ها حاکی از موفقیت قابل ملاحظه این برنامه است. غرض از عرضه مثال سه کشور فوق تأکید بر توجه خاص به موضوع اعتلای مراکز آموزش عالی است و اینکه اولویت اول مسئولان آموزش عالی کشور و خصوصا رؤسای دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها در کنار مسائل روزمره باید و باید موضوع اعتلا باشد و نه هیچ امر دیگری. استمرار در سماجت بر اولویت گفته‌شده موجب ارتقای دانشگاه می‌شود خصوصا در صحنه رقابت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی. رقابت‌هایی که نتایج آن با شفافیت کامل و قابل راستی‌آزمایی در معرض قضاوت ناظران خواهد بود. فضیلتی است ستودنی اگر مسئولان آموزش عالی خصوصا رؤسای دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها کیفیت مؤسسه‌ای را که به هنگام شروع مدیریت تحویل می‌گیرند با کیفیت همین مؤسسه به هنگام تحویل به مسئول بعدی مقایسه بفرمایند به‌عنوان هدیه‌ای عبرت‌آموز به آیندگان.
بیا تا گل برافشانیم و... .
