«حکمرانی اخلاقی» در دولت پزشکیان

دکتر مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور در دوران مبارزات انتخابی و سپس بعد از پیروزی در انتخابات مفاهیم ارزشمندی همچون صداقت، اعتمادآفرینی، مسئولیت‌پذیری، رضایت مردم، مشتری‌مداری، قانون‌گرایی و عهد و پیمان با مردم را مورد توجه و تأکیدات مکرر خود قرار داده است که بسیار مورد توجه و اقبال مردم و صاحبان آرا قرار گرفته و شاید بتوان گفت راز و رمز موفقیت و پیروزی ایشان در انتخابات 15 تیرماه 1403 ریاست‌جمهوری در میان رقبا، مرهون این اندیشه و باور و گفتمان اخلاقی بود. این مفاهیم در علم مدیریت اخلاق حرفه‌ای نامیده می‌شود. منظور از اخلاق حرفه‌ای چیست؟ اخلاق حرفه‌ای مسئولیت‌پذیری صاحبان سازمان‌ها و مشاغل در برابر حقوق صاحبان حق است. برای درک بهتر موضوع نکاتی بیان می‌شود:

1- با وقوع انقلاب‌های صنعتی اطلاعاتی و ارتباطی، جوامع به سمت مدنی‌شدن پیش رفتند و با وجود غلبه صنعت و تکنولوژی بر جوامع، همواره تلاش شده است که انسان‌ها همچنان از ارزش ذاتی و انسانی خود برخوردار شوند و هویت و ارزش‌های والای انسانی و اخلاقی استوار بمانند و آنچه در جوامع مدنی و مدرن بیشتر مورد تأکید و انتظار است، رعایت حقوق آحاد جامعه (اعم از حقوق فردی و اجتماعی) در موقعیت‌های متفاوت برای هم‌زیستی مسالمت‌آمیز از یک سو و تلاش برای پیشرفت و تعالی و کمال انسانی از سوی دیگر است. به عبارتی همه انسان‌ها شهروندانی هستند که براساس قانون از همه حقوق فردی، اجتماعی، سازمانی، ملی و حتی بین‌المللی برخوردار می‌شوند. این دغدغه به‌تدریج در قالب مسئولیت‌های اخلاقی نمایان شد و همه سازمان‌ها، بنگاه‌ها و دولت‌ها ملزم به رعایت حقوق ذی‌نفعان در قالب منشور اخلاقی و عهدنامه اخلاقی و به عبارتی سند اخلاقی شدند. سند اخلاقی فراگیرترین بیانیه رسمی یک دولت یا یک سازمان حرفه‌ای در تبیین مسئولیت‌های اخلاقی خود در قبال حقوق محیط درونی و بیرونی است.

2- تعبیر زیبایی از استاد علامه جعفری (ره) نقل شده که می‌گوید دین برادر بزرگ‌تری دارد به نام اخلاق، وقتی دین برادر بزرگ‌تر را کنار می‌گذارد و با قدرت همدم می‌شود، صاحب فرزندی می‌شود به نام مصلحت که این فرزند هم دین را می‌کشد و هم اخلاق را و دفتر تاریخ پر از مصلحت‌های شوم است. اخلاق امری فرادینی است اگرچه ادیان الهی عالی‌ترین مروج اخلاق هستند اما موضوع اخلاق فراتر از مأموریت‌های دینی و آیینی است. اخلاق یک امر انسانی است گرچه اخلاق دارای ارزش‌های ایدئولوژی است اما ارزش‌های اخلاقی فراتر از ارزش‌های ایدئولوژیک است. اخلاق یک موضوع فراملیتی و حقوق بشری است گرچه برخی ملت‌ها و تمدن‌ها در اخلاق پیشرو هستند، اما اخلاق محصور به اقوام و ملت‌های خاص در تمدن‌های مختلف نیست بلکه یک موضوع فراملیتی و حقوق بشری است.

3- اخلاق حرفه‌ای پیشینه‌ای طولانی در تاریخ و فرهنگ ملت‌ها داشته و امروزه در کشورها و جوامع توسعه‌یافته و حتی در حال توسعه نیز محور و مدار حکمرانی است تا جایی که هم‌اینک در کشورهای اسکاندیناوی و در شمال اروپا، کشورهایی مثل دانمارک، فنلاند، نروژ و سوئد از ا ین مفهوم تحت عنوان «حکمرانی اخلاقی» یاد می‌شود و اساس حکمرانی این دولت‌ها بر اخلاق حرفه‌ای است. در ایران عزیز ما از گذشته‌های دور اخلاق در علوم متعدد ازجمله در علوم پزشکی مورد توجه بوده و حتی شخصیت‌های مسلمان و بزرگی همچون محمد بن زکریای رازی پایه‌گذار اخلاق حرفه‌ای در علوم پزشکی بوده‌اند و ازآنجاکه علوم پزشکی بیش از سایر علوم به امور خصوصی و شخصی بیمار همچون رازداری، امانت‌داری، سلامت و حیات بیمار و... اهتمام دارد اخلاق حرفه‌ای در علم پزشکی بیش از سایر علوم مورد اهتمام بوده و شاید توجه و تمرکز دکتر پزشکیان رئیس‌جمهور محترم ناشی از رفتار و تعهدات حرفه ایشان یعنی حرفه پزشکی است گرچه بنیان‌های اعتقادی وی به‌ویژه تمسک به نهج‌البلاغه و الزامات سیره علوی بر این مزیت افزوده است.

4- به نظر می‌رسد دولتی که امروز در پرتو ارزش‌ها و باورهای آقای دکتر پزشکیان شکل گرفته و به دنبال استقرار نظام حکمرانی اخلاقی است، بیش از هر زمان دیگری به شناخت و الزامات اخلاق حرفه‌ای نیازمند است. این‌جانب به عنوان یک معلم دانشگاه که بیش از 10 سال به تدریس این مبحث مشغول هستم، بی‌مناسبت ندیدم که این تجربه را در آستانه استقرار دولت وفاق ملی با دست‌اندرکاران مدیریت کشور به اشتراک بگذارم تا زمینه‌ای برای الزامات اخلاق حرفه‌ای در دولت بیش از گذشته مهیا شود و مدیریت کشور در دولت آقای دکتر پزشکیان بتواند نویدبخش حکمرانی خوب که همانا حکمرانی اخلاقی است متعهد شود. فراموش نکنیم امروزه اخلاق حلقه مفقوده حکمرانی در جامعه ماست. مردم از بدعهدی، دروغ‌گویی، تظاهر و ریا، ناراستی، قانون‌گریزی، بداخلاقی دولت‌ها و شیوه‌های حکمرانی خسته شده‌اند. این امر موجب کاهش و افول سرمایه اجتماعی جامعه ایرانی شده است.

‌5- برای تبیین اخلاق حرفه‌ای در یک سازمان و نهاد و ازجمله در دولت به عنوان یک سازمان بزرگ قبل از اینکه عهد و پیمانی با ذی‌نفعان و صاحبان حق بسته شود، لازم است ارزش‌های کلیدی آن سازمان یا بنگاه تعریف و تبیین شود تا همگان ضمن درک مشترک و درست از ارزش‌های مورد انتظار آن سازمان یا دولت یا حکومت، زمینه تحقق آن ارزش‌ها را به صورت حرفه‌ای فراهم کنند. 

امری که آقای دکتر پزشکیان آغازگر آن است و در همه محافل و اظهارنظر‌ها بر آن موارد تأکید دارد. ارزش‌های کلیدی هر سازمان و نهاد حداقل دارای چند ویژگی است: قابل اندازه‌گیری و سنجش‌پذیر و کوتاه، گویا و محدود باشد، مزیت رقابتی آن سازمان و دولت تلقی می‌شود. بر این اساس می‌توان ارزش‌های کلیدی دولت آقای پزشکیان را در پنج محور زیر مشخص کرد:

صداقت و راست‌گویی، قانون‌گرایی، رضایت مردم (مشتری‌مداری)، اعتمادآفرینی و مسئولیت‌پذیری، موارد موصوف ارزش‌های اصول اخلاقی دولت خواهد بود و دولت موظف است این اصول اخلاقی را در دو سطح برنامه‌ریزی و عملیاتی کند. سطح اول کارکنان دولت هستند که در قالب یک عهدنامه اخلاقی سیاست‌ها، ارزش‌ها و اصول اخلاقی دولت را می‌پذیرند و با امضای این عهدنامه خود را متعهد به انجام آن خواهند کرد که بسیار حائز اهمیت، اثربخش و موجب افزایش کارایی و اعتماد عمومی خواهد بود؛ زیرا سرمایه اصلی دولت برای انجام تعهدات و اصول اخلاقی، سرمایه انسانی و کارکنان دولت است که می‌تواند به یک سرمایه اجتماعی برای دولت تبدیل شود. سطح دوم، ویژه سطح مدیران ارشد سازمان‌های دولت و وابسته به آن است که در قالب منشور اخلاقی سازمان که بیان نظامند مسئولیت‌های اخلاقی دولت در مقابل حقوق محیط داخلی و محیط بیرونی خواهد بود انجام می‌شود. منشور اخلاقی یا نظام‌نامه اخلاقی که به آن میثاق‌نامه دولت، مرام‌نامه اخلاقی دولت گفته می‌شود کمک می‌کند که ارزش‌ها و نگرش‌ها و خط‌مشی دولت در قبال ذی‌نفعان به‌خوبی تبیین شود و همه دست‌اندرکاران دولت ضمن وفاداری به این میثاق‌نامه بر اجرای آن در سطح کارگزاران و مدیران اهتمام ورزند و به این سان وعده‌ها و ارزش‌ها و تعهدات رئیس‌جمهور عزیز در ساختار دولت عملیاتی خواهد شد و دولت می‌تواند با تعیین شاخص‌های کمی و سنجش‌پذیر، میزان التزام همه بخش‌های دولت و هیئت وزیران و دستگاه‌های تابعه را رصد و پایش کند. ضمن اینکه میزان پایبندی دولت به این اصول و ارزش‌ها همیشه در معرض نظر آحاد مردم قرار خواهد گرفت. اینکه ابعاد ارزش‌های کلیدی و اصول اخلاقی دولت چهاردهم چیست و چگونه می‌تواند محقق شود، در یادداشت‌های بعدی به تفصیل بیان خواهد شد.