پیوند سیاست و فناوری

جرد دایموند در کتاب «اسلحه، میکروب و فولاد» روایت می‌کند که اسپانیا قرن 15 و 16 توانسته بود خود را به عنوان قدرت برتر دنیا معرفی کند. ناوگان دریایی اسپانیا سلطه بلامنازعی را در آب‌های آزاد به دست آورده بود. در این ایام اسپانیایی‌ها با لشکرکشی به دنیای جدید (قاره آمریکا)، کشورهای منطقه را تحت استعمار خود درآوردند. در سال 1532 پیسارو با ارتشی متشکل از 62 سواره‌نظام و 102 پیاده‌نظام وارد مکزیک شد. با وجود ارتش 80هزار نفره سرخ‌پوستان، پیسارو با قتل‌عام‌کردن شش هزار سرخ‌پوست، آنها را مجبور به تسلیم کرد. برتری‌های نظامی پیسارو را می‌توان در قالب شمشیرهای فولادی، زره‌های فولادی و تفنگ و اسلحه گرم برشمرد در حالی که بومیان مکزیک تنها با چماق و تبر و گرز به میدان نبرد آمده بودند. فناوری بالای دریایی و استفاده از ادوات جنگی با تکنولوژی برتر موجب برتری اسپانیا در قاره آمریکا شد. سپس اسپانیایی‌ها، غنایم نقره فراوانی از مستعمرات جدید خود به دست آوردند. در این ایام تجارت در اسپانیا رونق خوبی داشت، تجار اسپانیایی توانسته بودند با دستیابی به فناوری‌های برتر در حوزه دریانوردی منفعت خود را از تجارت حداکثر کنند. حکومت اسپانیا نیز از پیشرفت تجارت پشتیبانی می‌کرد، زیرا با رشد درآمد در فعالیت‌های تجاری، درآمد مالیات دولت نیز افزایش می‌یافت. اما فیلیپ دوم پس از دستیابی به ذخایر عظیم نقره در مستعمرات جدید، نیاز خود به مالیات را ناچیز دید، بنابراین تجارت را محدود کرد و به این دلیل انگیزه فعالان اقتصادی برای رسیدن به فناوری‌های نوین از بین رفت. از این رو قدرت ناوگان دریایی اسپانیا رو به تحلیل گذاشت. همچنین دولت اسپانیا بیم آن را داشت که با گسترش تجارت و افزایش قدرت بازرگانان، طبقه بانفوذی در جامعه شکل بگیرد که خواستار رخنه بیشتر در ارکان اقتصادی و سیاسی باشد. 

احتمال افزایش قدرت و متعاقب آن افزایش مطالبه‌گری توسط قشر تجار، حکومت را بر آن داشت تا مانع از توانمندی و تسلط این طبقه در جامعه شود. در سال 1588 اسپانیا، بریتانیا را که در آن مقطع کشوری ضعیف به شمار می‌رفت، مورد تهاجم قرار داد. نیروی دریایی اسپانیا که از ابداعات و نوآوری‌های گذشته دور شده بود، برخلاف انتظار از بریتانیای ضعیف شکست خورد. رفتار دولت اسپانیا عامل اصلی ازبین‌رفتن انگیزه میان تجار و ملاحان برای ابداعات جدید در صنعت دریانوردی بود. آنچه اسپانیا را در قرن 16 در مرتبه بالاتری نسبت به سایر کشورها قرار می‌داد، برتری تکنولوژیکی این کشور در مقایسه با دیگر رقبا بود.

حال روایتی دیگر از کتاب «نابرابری ملت‌ها» به قلم عجم اوغلو را بازگو می‌کنیم. پس از ابداع دستگاه چاپ توسط گوتنبرگ در قرن 15، صنعت نشر دچار تحولی شگرف شد. دستگاه چاپ کمک کرد‌ سرعت چاپ و نشر کتاب با شتاب فزاینده‌ای افزایش یابد. ازدیاد کتاب انتشاریافته در ارتقای میزان سوادآموزی، اثر قابل ملاحظه‌ای داشت. در‌حالی‌که در حدود سال 1800 نرخ باسوادی میان مردان انگلیسی 60 درصد و برای زنان آن کشور 40 درصد بود، دو تا سه درصد جمعیت حکومت عثمانی باسواد بودند. دولت عثمانی معتقد بود رونق انتشار کتاب و ترویج کتاب‌خوانی، نرخ باسوادی در کشور را افزایش می‌دهد. افزایش نرخ باسوادی، سبب رشد آگاهی و در ادامه باعث مطالبه‌گری در سطح جامعه می‌شود. از‌این‌رو، امکان مهار مردم توسط دولت کاهش می‌یابد. بدین رو دولت عثمانی از پذیرش دستگاه چاپ گوتنبرگ که فناوری جدیدی محسوب می‌شد و حتی در ادامه با افزایش سوادآموزی می‌توانست به رشد اقتصادی حکومت عثمانی کمک کند، امتناع می‌ورزید. نپذیرفتن ابداعات و اختراعات جدید توسط حکومت عثمانی به‌تدریج موجبات کاهش و تنزل قدرت آن را فراهم کرد.

هر تکنولوژی، ذی‌نفعان مربوط به آن تکنولوژی را دارد. حال با روی کار آمدن فناوری جدید، ذی‌نفعان تکنولوژی قدیم که منافع خود را در خطر می‌بینند، برای ورود تکنولوژی جدید مانع‌تراشی می‌کنند. اگر قدرت دارندگان فناوری قدیمی در حد بالایی باشد، ورود تکنولوژی جدید به تعویق خواهد افتاد. در طول تاریخ، برخی صاحبان قدرت‌ پیوسته برای پذیرش فناوری‌های جدید مانع‌تراشی می‌کردند. همان‌طور که ذکر شد، صاحب‌منصبان و متولیان امور می‌دانستند که ورود تکنولوژی جدید، منافع دارندگان فناوری‌های کهنه را به خطر خواهد انداخت. همچنین از میزان تسلط آنها بر جامعه تحت نفوذ آنها می‌کاهد. به‌علاوه استفاده از فنون و ابداعات نوین باعث رشد درآمد و سپس رفاه جامعه می‌شود. تاریخ بارها گواهی می‌دهد که وقتی رفاه یک جامعه افزایش می‌یابد، اعضای آن جامعه برای حفظ رفاه به‌دست‌آمده تلاش مضاعف خواهند کرد. شواهد مندرج در انقلاب صنعتی بریتانیا، انقلاب فرانسه و انقلاب آمریکا نیز مؤید همین مطلب است. در این کشورها گروه بهره‌مند از تکنولوژی‌های جدید، تنها راه نگهداری رفاه و درآمد بالاتر را حضور فعال در محافل سیاسی می‌دانستند. از‌این‌رو آنها دهه‌ها مبارزه کردند تا ساختارهای سیاسی انحصاری و غیرمنعطف دوران خود را تغییر دهند. خلق ایده‌های نو و ایجاد نوآوری‌ها و بروز افکار خلاقانه زمانی محقق می‌شد که ساختارهای سیاسی، مانع از شکل‌گیری آنها نشوند. در  قرن 14، ایتالیا با 32 درصد بیشترین سهم را از کل اقتصاد اروپا به خود تخصیص داده بود. در آن زمان 40 درصد مراکز آموزش عالی اروپا در ایتالیا مستقر بود. بسیاری از ابداعات و اختراعات در ایتالیا به ثبت می‌رسید. وجود ساختار سیاسی کثرت‌گرا عامل اصلی قدرت‌نمایی ایتالیا در قرن 14 ذکر شده است.

خلاصه آنکه غالبا در عرصه اقتصادی کشورهایی توانسته‌اند به جایگاهی شایسته نائل شوند که اقتصادی مبتنی‌بر تولیدات فناورانه را بنیان‌گذاری کنند. ابداعات و نوآوری‌های جدید زمانی محقق می‌شود که ساختار سیاسی حاکم، این‌گونه نوآوری‌ها و خلق ایده‌های جدید را حمایت و پشتیبانی کند. ساختارهای سیاسی باز، منعطف و کثرت‌گرا، تداوم بقای خود را در افزایش رفاه و رضایت‌مندی جامعه می‌پندارند، بدین رو از هرگونه رشد فناوری و ایجاد تکنولوژی‌های جدید استقبال می‌کنند. در‌حالی‌که ساختارهای سیاسی غیررقابتی، انحصاری و غیرمتکثر در مقابل ایجاد ابتکارات و نوآوری‌های جدید مقاومت و ایستادگی می‌کنند. در دنیای مدرن امروز نیز بیشتر ابداعات و اختراعات در کشورهایی رخ می‌دهد که ساختارهای سیاسی آنها رقابتی و چندوجهی است. در‌نهایت حرکت ارابه تکنولوژی زمانی محقق می‌شود که توسط ساختارهای سیاسی مورد حفاظت و حراست باشد.