آفریقای جنوبی و گام‌های دانشورزانه در‌ جهان مدرن

علی طهایی-عضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی: آغاز دموکراسی در آفریقای‌ جنوبی در اواسط دهه 90 میلادی، همراه با تغییرات قابل توجهی برای علم و فناوری و همچنین برای تمام جنبه‌های جامعه آفریقای جنوبی بود. قبل از آن، سرمایه‌گذاری عمومی در علم آفریقای جنوبی تا حد زیادی ابزاری برای پیشبرد اهداف نظامی و دولت آپارتاید بود.

مانند بسیاری از جنبه‌های زندگی در آفریقای جنوبی، علم و فناوری به موضوعی سیاسی تبدیل شده بود. سازمان‌های خارج از دولت که با توسعه علم و فناوری مرتبط هستند، پدید آمدند؛ بنابراین، دولت جدید به دنبال تحقق اهداف سیاسی خود برای علم و فناوری در چارچوب یک جامعه مدنی فعال بود. علاوه‌بر‌این، دولت جدید سیستمی را به ارث برده بود که مقاومت قابل توجهی در برابر تغییر داشت و تحت محدودیت‌های اقتصادی قابل توجهی عمل می‌کرد.

رویکرد اتخاذ‌شده توسط دولت جدید لزوما منعکس‌کننده این عوامل اقتصادی و سیاسی بود. این یادداشت به بررسی وضعیت و عملکرد دولت جدید آفریقای جنوبی با رویکرد به علم و فناوری می‌پردازد. بر اساس ارزیابی انجام‌شده، اهداف سیاسی احتمالی دولت جدید تعریف شده و در نهایت، چگونگی تلاش دولت در ابتدای فعالیت خود برای بازسازی سیستم علم و فناوری را نشان می‌دهد.

آفریقای جنوبی نیاز به توسعه یک سیستم علم و فناوری داشت که به‌طور هم‌زمان از ظهور یک بخش تجاری رقابتی بین‌المللی و تأمین زیرساخت‌ها مانند مسکن، آب پاک و برق خانگی پشتیبانی کند. به‌ویژه‌ در شرایط نابرابری‌های شدید اجتماعی، افزایش دسترسی به زیرساخت‌ها برای افراد محروم، تعهد و برنامه‌ریزی دقیق دولت را نیاز داشت. این امر مستلزم تمرکز مجدد بنیادی بر فعالیت‌های علم و فناوری موجود بوده و ضروری است که جامعه مدنی به نحوی در شناسایی و تعریف اولویت‌های علم و فناوری مورد مشورت قرار گیرند.

اولین دولت دموکراتیک آفریقای جنوبی‌ بر نقش علم و فناوری به عنوان ابزار ضروری، نه‌تنها برای رشد اقتصادی و رقابت، بلکه برای توسعه اجتماعی و کاهش فقر تأکید کرد. وزارت علوم و فناوری‌ نیز با تأسیس اداره هنر، فرهنگ، علم و فناوری، مأموریت کلان دیپلماسی علمی را به این اداره محول کرد.

تدوین و تطبیق راهبرد همکاری‌های علمی و فناوری بین‌المللی از اولویت‌های اول این اداره بود. این مهم نه‌تنها برای غلبه بر تأثیر انزوای نسبی بین‌المللی علم آفریقای جنوبی در طول سال‌های آپارتاید و توسعه روابط با شرکای آفریقایی بود، بلکه اهرمی برای مشارکت بین‌المللی و سرمایه‌گذاری در حمایت از برنامه‌های ملی و ظرفیت‌سازی به حساب می‌آمد.

همکاری‌های علمی بین‌المللی، منابع اضافی را به محققان بومی برای اجرای پروژه‌های ملی ارائه می‌کند و با حصول اطمینان از ارتباط آفریقای‌ جنوبی با پیشرفت‌های روز دنیا، وسیله‌ای قدرتمند برای توسعه، جذب و حفظ سرمایه انسانی مهیا می‌کند.

در‌حال‌حاضر همکاری‌های علمی بین‌المللی یکی از اجزای اصلی اسناد سیاست‌گذاری عمده آفریقای‌ جنوبی مانند برنامه 10‌ساله نوآوری و استراتژی تحقیق و توسعه ملی است. اهمیت فزاینده محتوای علمی در سیاست خارجی ایجاب می‌کند که دولت آفریقای جنوبی یک استراتژی هماهنگ دیپلماسی علمی را دنبال کند. در این یادداشت‌ که برگرفته از تجربیات نالدی پاندور، وزیر اسبق علوم و فناوری آفریقای جنوبی است، سعی شده مروری بر دستور کارها، اولویت‌ها و برخی از ابتکارات شاخص حوزه علم و فناوری در آفریقای جنوبی را ارائه کرد.

وزارت علوم و فناوری، مسئولیت هماهنگی کلی تحقیقات و نوآوری ملی در آفریقای جنوبی را بر عهده دارد. این شامل مسئولیت نظارت و تسهیل همکاری علمی و فناوری بین‌المللی آفریقای جنوبی است. برنامه همکاری بین‌المللی وظیفه دارد همکاری‌های علمی دوجانبه با کشورهای آفریقا، اروپا، آمریکا و آسیا را تسهیل و تقویت کند. این برنامه چندجانبه همکاری علمی با اتحادیه آفریقا، سازمان ملل متحد، آژانس‌ها و بنیادها، پروژه‌های زیرساخت تحقیقاتی جهانی، شرکت‌های چند ملیتی و همچنین مشارکت‌های استراتژیک متمرکز مانند ارتباط با اتحادیه اروپا را گسترش می‌دهد.

در‌حال‌حاضر این وزارتخانه دارای سه دفتر بین‌المللی است که در نمایندگی‌های دیپلماتیک آفریقای جنوبی در توکیو، مسکو و بروکسل قرار داشته و به ارتقای همکاری با ژاپن، فدراسیون روسیه و اتحادیه اروپا اختصاص دارند.

البته وزارت علوم و فناوری مسئولیت انحصاری در مورد مسائل مربوط به دیپلماسی علمی را ندارد و با سایر ادارات مانند وزارت صنعت و تجارت، وزارت محیط زیست و وزارت امور خارجه‌ روی موضوعات مورد علاقه مشترک و همچنین شبکه نمایندگی‌های دیپلماتیک در خارج از کشور همکاری نزدیک دارد.

بسیاری از شوراهای علمی ملی آفریقای‌ جنوبی یا سایر سازمان‌های تحقیقاتی و فناوری با بودجه عمومی نیز دارای زیرمجموعه‌های تخصصی هستند که روی همکاری بین‌المللی کار می‌کنند. اینها شامل بنیاد ملی تحقیقات هستند که مسئولیت اجرای موافقت‌نامه‌های همکاری بین‌المللی علم و فناوری را بر عهده دارند. دستور کار دیپلماسی علمی شامل ابتکارات متعددی است، اما همه اولویت‌های استراتژیک ملی را هدف قرار می‌دهد.

همکاری علمی بین‌المللی در آفریقای جنوبی، هم به‌ عنوان یک هدف و هم به عنوان ابزاری برای دستیابی به اهداف استراتژیک ملی و سیاست خارجی دنبال می‌شود. همکاری و سرمایه‌گذاری بین‌المللی برای حمایت از اجرای برنامه‌های پژوهشی و نوآوری نیز از چالش‌های توسعه‌ای جامعه است. دیپلماسی علمی در دوران دموکراتیک ارتقا یافته است و همکاری بین‌المللی و نوآوری در علم و فناوری به عنوان محوری برای افزایش توسعه اقتصادی و رقابت‌پذیری در نظر گرفته شده است.

نوآوری از طریق اقتصاد مبتنی‌ بر دانش، وسیله‌ای برای مقابله با آسیب‌های نابرابری، بی‌کاری و فقر است. در مشارکت‌های دوجانبه، همکاری‌های علمی جزء مهمی در تقویت روابط سیاسی و اقتصادی با شرکای استراتژیک بین‌المللی است. در چارچوب‌های چندجانبه، آفریقای جنوبی به دنبال همکاری علمی، ایجاد اعتماد و روابط مثبت با شرکای خود برای ایجاد اجماع در مورد موضوعات مورد اختلاف است. در چارچوب این اهداف مختلف، برخی از اهداف استراتژیک را می‌توان شناسایی کرد. مهم‌ترین این اهداف، تعهد آفریقای جنوبی به حمایت از توسعه آفریقا و همچنین دستور کار ادغام منطقه‌ای آفریقا‌ست.

وزارت علم و فناوری تلاش‌ها برای ایجاد ظرفیت‌های علمی و فناوری آفریقا را گسترش می‌دهد و به دنبال مهار نقشی است که علم برای تقویت یکپارچگی و همکاری سیاسی و اقتصادی بین کشورهای آفریقایی ایفا می‌کند. یک هدف کلیدی، استفاده از روابط ممتاز آفریقای‌ جنوبی با شرکایی مانند اتحادیه اروپا برای تقویت برنامه‌های آفریقا‌ست. آفریقای‌ جنوبی اغلب در موقعیت منحصر‌به‌‌فردی قرار دارد که هم به‌ عنوان بهره‌مند از کمک‌های توسعه‌ای از شرکای توسعه‌یافته‌ و هم یک اهداکننده از طریق ارائه کمک برای تقویت ظرفیت‌های علمی دیگر کشورهای آفریقایی است.

دستور کار دیپلماسی علمی آفریقای جنوبی از نزدیک تحولات و پیچیدگی‌های سیاست خارجی آن را دنبال می‌کند. به عنوان مثال، تقویت روابط، یک اولویت استراتژیک فزاینده مهم برای آفریقای‌ جنوبی در سیاست، تجارت و همچنین در علم است. وزارت علم و فناوری برای چندین سال به مشارکت علم و فناوری هند و برزیل کمک کرده است‌ و همچنین نماینده آفریقای‌ جنوبی در انجمن‌های نوپای علم و فناوری بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) مستقر است‌ که آفریقای جنوبی در سال 2011 در آن پذیرفته شد.