اتباع خارجی قانونی می‌شوند
این روزها دیدن صف‌های طولانی جلوی دفاتر پیشخوان دولت در تهران و بسیاری از شهرهای بزرگ تبدیل به یکی از مناظر درخور‌توجه شهری شده است
پیمان حقیقت‌طلب، مدیر پژوهش انجمن دیاران: این روزها دیدن صف‌های طولانی جلوی دفاتر پیشخوان دولت در تهران و بسیاری از شهرهای بزرگ تبدیل به یکی از مناظر درخور‌توجه شهری شده است. صف‌های طولانی از مردان افغانستانی با چهره‌های گوناگون که تقریبا شبانه‌روزی است. خیلی‌ها دلیل این صف‌ها را می‌دانند: طرح سرشماری اتباع خارجی بدون مدرک در ایران. طرحی که در اوایل اردیبهشت وزیر کشور از آن خبر داد و گفت مهاجران بدون مدرکی که در این طرح سرشماری شرکت کنند، اقامت کوتاه‌مدت ایران را به دست می‌آورند و کسانی که شرکت نکنند از ایران اخراج می‌شوند.
موج مهاجرتی جدید و معضل همیشگی
از زمانی که طالبان به طرزی غیرمنتظره بر تمام افغانستان مسلط شد، موج مهاجرتی جدید افغانستانی‌ها به کشورهای مختلف شروع شد. گرچه مهاجرت افغانستانی‌ها با هواپیماهای کشورهای آمریکایی و اروپایی در رسانه‌ها انعکاس وسیعی داشت، اما حرکت میلیونی سایر افغانستانی‌ها به سمت مرزهای ایران و پاکستان بازتاب آن‌چنانی نداشت. ایران به صورت رسمی اعلام کرد که قصد پذیرش پناهنده جدید ندارد. مسئولان مختلف مکرر اعلام کردند مرزهای ایران و افغانستان بسته است و هیچ مهاجری در مرز به‌عنوان پناه‌جو و پناهنده پذیرش نخواهد شد؛ اما واقعیت میدان به گونه دیگری بود. ده‌ها و صدها هزار افغانستانی از بیم طالبان و شرایطی که طالبان بعد از تسلط به وجود آوردند، راهی مرزهای ایران شدند. شبکه قاچاق مهاجر که در سال‌های اخیر به‌شدت در ایران قدرتمند شده، مهاجران را وارد کشور کردند. مقامات مسئول سعی کردند با ارسال کمک‌های بشردوستانه در مرزهای ایران و افغانستان از ورود مهاجران جلوگیری کنند. حتی ارائه تصویر مثبت از اوضاع افغانستان پس از خروج آمریکا هم در دستور کار قرار گرفت. هم‌زمان دستگیری و رد مرز مهاجران بدون مدرک در ایران از سوی نیروی انتظامی شدت گرفت، به گونه‌ای که در یک سال اخیر بیش از یک میلیون مهاجر افغانستانی از ایران اخراج شدند؛ اما هیچ‌کدام اینها از موج مهاجرتی جدید جلوگیری نکردند. سفارت ایران در افغانستان برای رسمیت‌بخشیدن به ورود مهاجران صدور ویزاهای کوتاه‌مدت توریستی را افزایش داد. بسیاری از مهاجران به همین دلیل توانستند به صورت قانونی و به‌عنوان توریست وارد ایران شوند؛ اما بعد از سه ماه حضور در ایران آنان هم تبدیل به مهاجران غیرقانونی شدند. بعد از چند ماه و رشد فرایند واکسیناسیون در ایران، گفته شد که حتی اتباع غیرمجاز هم می‌توانند واکسن بزنند و کارت واکسن دریافت کنند.
انکار پذیرش مهاجر جدید و تکرار بسته‌بودن مرزها و جلوگیری از ورود مهاجران تا ماه‌ها پس از تسلط طالبان از سوی مسئولان مختلف ادامه یافت تا اینکه وقوع حادثه تروریستی در صحن حرم امام رضا به دست یک مهاجر غیرقانونی، حساسیت‌ها در مورد تعداد و چگونگی زیست مهاجران بدون مدرک در ایران را افزایش داد. تنها آمار قابل اتکایی که وجود داشت، آمار رد مرز و اخراج مهاجران بود؛ اما در مورد تعداد ورودی‌ها و ساکنان آمار دقیقی وجود نداشت. معضل همیشگی نبود داده و اطلاعات در مورد مهاجران ساکن در ایران و سیاست نادیده‌گرفتن آنها باز هم خود را عیان کرد. در چنین شرایطی بود که با شکل‌گرفتن موج‌های افغان‌ستیزی، وزارت کشور طرح سرشماری اتباع خارجی بدون مدرک را آغاز کرد؛ اقدامی شایسته که همه فعالان حوزه مهاجرت از آن استقبال کردند.
از سامانه نوبت‌دهی تا دفاتر پیشخوان دولت
طرح سرشماری اتباع خارجی بدون مدرک از ۲۲ فروردین ۱۴۰۱ در دفاتر کفالت اتباع خارجی آغاز شد؛ اما شروع رسمی آن از اوایل اردیبهشت و اعلام وزیر کشور بود. در ابتدا سامانه‌ای طراحی شده بود و مهاجران بدون مدرک با ثبت‌نام در آن سامانه نوبت دریافت می‌کردند. سپس در روز و ساعت درج‌شده در برگه نوبت به دفاتر کفالت مراجعه می‌کردند تا مشخصات بایومتریک آنان ثبت و برگه سرشماری برای آنان صادر شود؛ اما بعد از مدتی نوبت‌های دفاتر کفالت به اتمام رسید. تعداد مهاجران بدون مدرک فراتر از توان دفاتر کفالت اتباع خارجی بود. از طرفی دیگر خیل عظیمی از مهاجران تازه‌وارد هم افراد کم‌سوادی بودند که امکان دسترسی به اینترنت را نداشتند.
پس از آن اعلام شد همه مهاجران بدون مدرکی که نوبت دریافت نکرده‌اند، به دفاتر پیشخوان دولتی که امکان صدور کارت ملی دارند، مراجعه کنند. علت این امر این بود که باید مشخصات بایومتریک مهاجران ثبت می‌شد و تنها دفاتر پیشخوان دولت با امکان ثبت و صدور کارت ملی از عهده‌اش برمی‌آمدند. با حذف ثبت‌نام اینترنتی و ارجاع مهاجران به صورت حضوری به دفاتر پیشخوان دولت، بی‌نظمی عجیبی در روند سرشماری حاکم شد. ایجاد صف‌های طولانی شبانه‌روزی جلوی دفاتر پیشخوان دولت و بازار سیاه برای جلو‌افتادن در این صف‌ها تنها بخشی از بی‌نظمی بود. در‌حالی‌که در اطلاعیه‌های اداره اتباع و مهاجران خارجی وزارت کشور هزینه ثبت‌نام حداکثر ۳۱ هزار تومان بود، برخی برای جلو‌افتادن در صف‌ها تا ۵۰۰ هزار تومان هم هزینه کردند.
ترس از شرکت در سرشماری
ترس از رد مرز شدن کابوس همیشگی زیست یک مهاجر افغانستانی در ایران است. به‌خصوص اقوام هزاره به خاطر شکل خاص چشم‌هایشان به‌راحتی از سوی سربازان و نیروی انتظامی شناخته می‌شوند و در موارد زیادی با وجود داشتن مدرک اقامت قانونی باز هم رد مرز شده‌اند. این ترس همیشگی باعث شده تا برخی از مهاجران بدون مدرک باز هم از شرکت در سرشماری سر باز بزنند. طبق آخرین آماری که وزیر کشور در اوایل خرداد اعلام کرد، بیش از ۱.۵ میلیون نفر از مهاجران بدون مدرک افغانستانی در طرح سرشماری شرکت کرده‌اند که عدد درخور توجهی است. مشاهدات میدانی نشان می‌دهد بیشتر افراد شرکت‌کننده مردان مجرد افغانستانی هستند. این بیان می‌کند که مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران دلایل اقتصادی دارد. شرایط وخیم اقتصادی افغانستان بعد از تسلط طالبان و بی‌کاری ۸۰ درصدی در این کشور باعث شده که مردان جوان افغانستانی راهی ایران شوند؛ اما در این میان هم کم نیستند خانواده‌هایی که به صورت غیرقانونی به ایران آمده‌اند. ترس این زنان از رد مرز خود و کودکان‌شان باعث شده که از شرکت در طرح سرشماری خودداری کنند. با اینکه بارها اعلام شده است که کسانی که در طرح سرشماری شرکت می‌کنند، رد مرز نخواهند شد، باز هم گویی این خانواده‌ها نمی‌توانند به ادارات اتباع و پلیس اعتماد داشته باشند.
یک مدرک اقامتی جدید و معضل تعدد مدارک
به همه مهاجران بدون مدرکی که در طرح سرشماری شرکت کنند، برگه شرکت در طرح سرشماری اعطا می‌شود. در این برگه عکس و مشخصات و شماره‌های اختصاصی درج شده است. تاریخ انقضای همه برگه‌های سرشماری ۳۰ مهر سال ۱۴۰۱ است. همه شرکت‌کنندگان در طرح سرشماری حداقل تا ۳۰ مهر امسال قانونی شمرده می‌شوند. تنها فایده برگه شرکت در طرح سرشماری در‌حال‌حاضر این است که که دارندگان آن در صورت دستگیری از سوی پلیس رد مرز نخواهند شد. دارندگان این برگه امکانات شهروندی خاصی دریافت نمی‌کنند. این روزها دارندگان کارت آمایش که حضوری حداقل ۲۰ساله در ایران دارند، با قطع و مسدودی کارت بانکی‌شان مواجه شده‌اند. وقتی مهاجران با این قدمت حضور در ایران در داشتن یک کارت بانکی ساده دچار مشکل هستند، نمی‌توان از امکانات مدرک اقامتی کوتاه‌مدت شرکت در طرح سرشماری سخنی به میان آورد. اما نکته این است که همواره تعدد مدارک اقامتی یکی از معضلات مدیریت مهاجران در ایران بوده است. کارت آمایش، گذرنامه خانوار، گذرنامه با ویزا، برگ حمایت تحصیلی، برگه شرکت در طرح بازشماری، کارت اقامت ویژه و... تنها تعدادی از مدارک اقامتی معتبر مهاجران در ایران است. حال با صدور برگه‌های طرح سرشماری یک مدرک اقامتی دیگر هم اضافه شده است. دستگاه‌های مختلف و کارمندان این دستگاه‌ها نمی‌توانند با تعدد این مدارک کنار بیایند و ارائه خدمات به مهاجران با این همه تنوع مدرک دچار اختلال می‌شود. به‌عنوان مثال در آخرین اطلاعیه وزارت کشور درباره ثبت‌نام کودکان مهاجر در مدارس ایران، اعلام شده دانش‌آموزان افغانستانی با مدرک شرکت در طرح سرشماری می‌توانند در مدارس ثبت‌نام شوند. در‌حالی‌که در سال‌های گذشته داشتن مدرک برگ حمایت تحصیلی شرط ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر در مدارس بود. حال عده‌ای برگ حمایت تحصیلی دارند و عده‌ای هم برگ سرشماری و این تعدد مدارک در نهایت موجب سر باز زدن مدارس از ثبت‌نام کودکان مهاجر و بازماندگی از تحصیل آنان خواهد شد. نکته دیگر مبهم‌بودن سرانجام مدرک اقامتی برگه سرشماری است. آیا این برگه تمدید خواهد شد؟ آیا دارندگان این مدرک، مدرکی اقامتی مانند مهاجران قبلی دریافت خواهند کرد؟ در این صورت کدام مدرک به آنان تعلق خواهد گرفت؟ آیا برای این مهاجران برنامه خاصی وجود دارد؟ آیا شناخت استعدادهای ویژه در میان این مهاجران در دستور کار قرار دارد؟ آیا این مهاجران مجوز اشتغال در ایران را به دست خواهند آورد؟ و... .
