ایران هنوز سیستم هشدار سیل ندارد

زینب رحیمی

آبخیزداری و آبخوان‌داری و راه‌اندازی سیستم هشدار سیل دو راهکار مهم برای کنترل خسارت ناشی از سیلاب است. مدیران محلی خراسان رضوی به جای پذیرش مسئولیت خود در قبال وقوع خرابی‌های ناشی از سیلاب مشهد، سعی دارند با انکار این واقعه و حتی با تهدید شهروندان از مسئولیت خود شانه خالی کنند. مدیریت سیل یک مقوله کوتاه‌مدت و درازمدت است. استاد پژوهشکده خاک و آبخیزداری، آبخیزداری شهری و آبخیزداری در بالادست حوضه آبی را راه ضروری برای بهره‌برداری از سیل می‌داند و تأکید دارد که باید هرچه زودتر سیستم هشدار سیل برای حوضه‌های آبی ایران راه‌اندازی شود.

با وجود انکار و تهدید مدیران محلی استان خراسان رضوی، وقوع سیل در مشهد و تعدادی از شهرستان‌ها و روستاهای حاشیه، شهروندان را شدیدا به زحمت انداخته است. مرگ هفت نفر و مفقودشدن سه نفر، شکستن پل و زیر آب رفتن جاده‌ها، ریزش کوه، سقوط تیرهای برق و قطع‌شدن برق، تخریب خانه‌ها و خودروها در روستاها و شهر مشهد بخشی از خسارت‌های ناشی از سیل اخیر در خراسان رضوی است.

روز چهارشنبه (26 اردیبهشت‌ماه 1403) بر اثر بارش‌های شدید، تعدادی از رودخانه‌ها در استان خراسان رضوی طغیان کرد و باعث تخریب زیرساخت‌ها، آب‌گرفتگی معابر، زیرگذرها و جاده‌ها در مشهد و شهرهای اطراف شد. خراب‌شدن پل انقلاب در مشهد موجب گرفتارشدن تعدادی از خودروها و مرگ چند شهروند مشهدی شد. در فریمان هم دو نفر جان‌شان را بر اثر سیل از دست دادند و دو نفر دیگر هم مفقود شدند. حدود ۱۴ روستا در سرخس به دلیل وقوع سیلاب دچار آسیب‌دیدگی شدند. همچنین سیل و بارش تگرگ خسارت هزارو ۹۲۰ میلیارد ریالی به حوزه کشاورزی نیشابور وارد کرده است.

مدیر بحران مشهد سیل را انکار کرد

دراین‌میان حسن کلیدری، مدیر بحران شهرداری مشهد، که وقوع سیل را تکذیب کرده و مدعی بود که اصلا سیلی در کار نیست بلکه فقط یک آب‌گرفتگی جزئی اتفاق افتاده است و در کمال تعجب گفته بود که ماشین‌های کارتنی را آب برده، نه ماشین آهنی مردم، دیروز از سمتش عزل شد.

آبخیزداری و آبخوان‌داری، راهی برای کنترل سیل‌های مخرب

انکار و کوچک‌نمایی سیل اخیر مشهد و آثار مخرب آن دردی را دوا نمی‌کند. خسارت جانی و مالی ناشی از این واقعه را نمی‌توان انکار و تکذیب کرد یا آن را ناچیز شمرد. استفاده از علم روز دنیا، راه‌اندازی سیستم پیش‌بینی و هشدار سیل و استفاده از نقشه‌های تهیه‌شده برای نقاط سیل‌خیز ایران و اقدامات آبخیزداری و آبخوان‌داری شاید راهکار عاقلانه‌ای برای کنترل سیلاب و جلوگیری از لطمات ناشی از آن باشد.

جهانگیر پرهمت استاد پژوهشکده خاک و آبخیزداری در گفت‌وگو با «شرق» پیشنهادهایی برای کنترل و بهره‌برداری از سیل مطرح می‌کند. او با تأکید بر اینکه وقوع بارش شدید و سیلاب یک پدیده طبیعی است اما باید بتوانیم آن را مهار و کنترل کنیم، می‌گوید: «متأسفانه برای حوضه‌های آبی در بالادست شهرها و حوضه‌های آبی واقع در مناطق کشاورزی و صنعتی، برنامه آمایش نداریم، در نتیجه مهار، کنترل و بهره‌برداری از سیل به اتفاقی غیرممکن تبدیل شده است؛ برنامه آمایشی که از طریق آن بتوانیم رواناب‌های ناشی از بارش‌های سنگین را کنترل و از آن بهره‌برداری کنیم».

برنامه جامعی برای مدیریت سیل نداریم

این کارشناس آبخیزداری این‌طور ادامه می‌دهد که «برنامه‌های آمایش سرزمین که تاکنون از طرف سازمان برنامه و بودجه تهیه شده، معمولا به صورت بخشی است، نه یکپارچه و منسجم. در نتیجه برنامه مدیریت سیل بر مبنای آمایش سرزمین نداریم که بتواند سیلاب‌ها را پیش‌بینی و از رواناب حاصل از آن استفاده کند».

پرهمت، این استاد پژوهشکده خاک و آبخیزداری، ضمن ابراز تأسف از وقوع سیل در مشهد و با اشاره به سیلاب سال 98 در چند شهر و استان ایران ازجمله استان فارس و به‌ویژه شهر شیراز، این‌طور توضیح می‌دهد که «بارندگی شدید و فصلی و وقوع سیل طبیعی است و مقوله جدیدی نیست. سال‌هاست که در نقاط مختلف ایران سیل رخ می‌دهد اما چون مدیریت جامعی روی عرصه‌ها وجود ندارد، این بارش‌ها هر بار تبدیل به سیل مخرب می‌شود. برای مثال سال قبل رخداد سیل در یک محدوده خیلی کوچک چند هکتاری در فیروزکوه، باعث ورود صدها تن مواد رسوبی از بالادست به روستاها شد. یا در سیل امامزاده داود در تابستان سال 1401 مقدار رسوبات زیادی وارد محدوده شهر شد».

رفتار حیرت‌انگیز فرماندار تربت حیدریه

با وجود تخریب جاده‌ها، ورود رسوبات به خانه‌ها، تخریب خودروها و حتی مرگ و مفقود‌شدن تعدادی از هم‌وطنان در مشهد و فریمان که طبیعتا باعث ایجاد اضطراب و نگرانی در بین شهروندان شده است، فرماندار تربت حیدریه با ادبیاتی تهدیدآمیز گفته است: «شاید افرادی باشند که بخواهند از وضعیت و مشکلات به‌وجود‌آمده سوءاستفاده کرده و به تشویش اذهان عمومی و ایجاد دلهره و رعب و وحشت در بین شهروندان بپردازند. ضمن توصیه به این افراد برای پرهیز از پخش شایعات، باید بگویم که قطعا از طرف دستگاه‌های ذی‌ربط شناسایی خواهند شد و برخوردهای لازم انجام خواهد شد».

برنامه جامع آبخیزداری در ایران اجرا نشده

از سوی دیگر با اینکه سیل یک رخداد طبیعی است اما تاکنون برنامه‌ای برای کنترل سیل در مشهد و خراسان رضوی به صورت کامل و جامع اجرا نشده است. ضمن اینکه بی‌توجهی به حریم و بستر رودخانه‌ها کنترل سیلاب را دشوارتر کرده است. در این زمینه پرهمت، استاد پژوهشکده خاک و آبخیزداری، می‌گوید: «سیل را می‌توان در بالادست حوضه آبی از طریق اقدامات مختلف آبخیزداری تبدیل به رواناب‌ و آن را کنترل و ذخیره کرد یا در زمین نفوذ داد. تعدادی کار پراکنده آبخیزداری در برخی حوضه‌های آبی ایران انجام شده اما برنامه جامع آبخیزداری که در سطح کشور باشد، شکل نگرفته و اجرا نشده است». روز چهارشنبه 26 اردیبهشت‌ماه امسال در شهرستان کلات هم رودخانه هزارمسجد و رودخانه لایین طغیان کردند اما فاطمه رضایی، رئیس اداره منابع آب این شهرستان، سعی کرد با اشاره به دوره بازگشت طولانی‌مدت سیلاب در کلات، از مسئولیت خود شانه خالی کند. او با اشاره به اینکه در روزهای اخیر در شهرستان کلات شاهد بازگشت سیلاب‌هایی با دوره بازگشت بیش از ۲۵ سال و ۵۰ سال هستیم، گفت که «سیلاب هم مثل دیگر حوادث طبیعی است و قرار نیست هر سیلی با هر دوره بازگشتی بدون هیچ‌گونه خسارتی عبور کند، قطعا اگر سیلاب از حدی بالاتر باشد، باید حدی از خسارت را بپذیریم و غیرممکن است که شرایط ایمن برای عبور هر سیلی ایجاد کرد. سیلاب ۲۵ساله است و قطعا سیلاب با دوره بازگشت بالاتر تبعات بیشتری خواهد داشت».

باید به ظرفیت طبیعی حوضه احترام بگذاریم

این ادعای رئیس آب منطقه‌ای کلات در حالی مطرح می‌شود که بنا بر گفته جهانگیر پرهمت، کارشناس آبخیزداری، می‌توان سیلاب را در بالادست کنترل کرد. او توضیح می‌دهد: «وقتی بارش شدید و سیل در بالادست رخ می‌دهد، یک جا متمرکز نیست بلکه به صورت پراکنده است. در نتیجه این فشار آب را می‌توان در منشأ کنترل و تبدیل به رواناب یا جریان‌های زیرقشری کرد یا آب را ذخیره کرد که به مجموع این کارهای آبخیزداری و آبخوان‌داری گفته می‌شود. البته اولین قدم برای آبخیزداری و آبخوان‌داری این است که کاربری اراضی را به‌درستی مشخص کنیم. به عبارت ساده‌تر باید برای هر نقطه از حوضه آبی با توجه به ظرفیت طبیعی آن، کاربری درستی تعریف کنیم».

آبخیزداری شهری، راهی برای ذخیره سیلاب

این کارشناس آبخیزداری با اشاره به اینکه آبخیزداری شهری و آبخیزداری در بالادست حوضه آبی دو راهکار مهم برای جلوگیری از خسارت ناشی از سیل است، می‌گوید: «در مناطق مسکونی از طریق آبخیزداری شهری می‌توانیم بارش شدید را کنترل کنیم. می‌توانیم در شهری مثل مشهد، رواناب‌هایی که روی پشت بام خانه و ساختمان‌ها تشکیل می‌شود، جمع و آن را در مخزن ذخیره و در نهایت برای مصارف غیرشرب مثل شست‌وشو، فلاش‌تانک و آبیاری فضای سبز خانه‌ها و کوچه‌ها استفاده کنیم. دراین‌صورت رواناب در خیابان‌ها جاری نمی‌شود. در کلان‌شهر بزرگی مثل تهران که سالانه 140 میلیون مترمکعب آب برای آبیاری فضای سبز استفاده می‌شود، می‌توان از رواناب‌های ناشی از سیل برای فضای سبز استفاده کرد». پرهمت ادامه می‌دهد که «در بالادست حوضه آبی هم می‌توان از طریق ایجاد سطوح آبگیر و روش‌های مختلف دیگر آبخیزداری، سیل را در منشأ کنترل کرد. اگر در مشهد هم در نقاط مختلف در بالادست حوضه آبی، بانکه و بندهای ذخیره آب ایجاد شده بود، شاهد سیل نبودیم که باعث تلفات انسانی و خسارت مالی شود».

سیستم هشدار سیل به چه کار می‌آید؟

این کارشناس آبخیزداری در ادامه مصاحبه با اشاره به ضرورت راه‌اندازی سامانه هشدار سیل می‌گوید: «در سطح حوضه‌های آبی به‌ویژه برای شهرهای بزرگ باید سیستم هشدار سیل راه‌اندازی کنیم. اهمیت این سیستم آن است که اگر رگبار تند بارشی در راه باشد، می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که نیم ساعت تا یک ساعت بعد چه اتفاقی قرار است بیفتد. هنوز این سیستم هشدار سیل را در هیچ جای ایران نداریم. از طریق این سامانه می‌توانیم مدل‌های رواناب را برای مناطق مختلف کشور تهیه کنیم. به‌این‌ترتیب اگر قرار بر ریزش باران باشد، می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که رواناب حاصل از آن قرار است در پایین‌دست به چه شکلی جاری شود». او با تأکید بر اینکه از طریق سیستم هشدار سیل، می‌توان از خسارت جانی و مالی تا حد درخورتوجهی جلوگیری کرد، می‌گوید: «با علم روز دنیا می‌توان این کار را انجام داد. ضمن اینکه برای حوضه بزرگی مثل اترک ما حتما باید مدل پیش‌بینی سیل داشته باشیم تا بتوانیم سیل و جریان آب را از بالادست تا پایین‌دست پیش‌بینی کنیم. این سیستم می‌تواند در مدیریت آب سدها هم راه‌گشا باشد، به‌طوری‌که در مواقع سیل، قبل از سرریزشدن سدها و ایجاد خطرات جبران‌نشدنی برای پایین‌دست می‌توان طبق پیش‌بینی‌ها عمل کرد و در زمان مناسب، دریچه سدها را باز کرد».

سیل مشهد از 2 ساعت قبل پیش‌بینی‌پذیر بود

او با تأکید بر اینکه سیل مشهد از دو، سه ساعت قبل پیش‌بینی‌پذیر بود، می‌گوید: «از طریق سیستم هشدار سیل می‌توان به شهروندان هشدار داد و به‌موقع روستاها و خیابان‌ها را تخلیه کرد. درحال‌حاضر به این مسئله نپرداختیم و سیستم هشدار سیل برای کشور فعال نیست درحالی‌که یک کار ضروری و واجب است. پژوهشکده آبخیزداری توانایی علمی این را دارد که سیستم هشدار سیل برای حوضه‌های آبی ایران طراحی کند و در اختیار دستگاه‌های متولی قرار دهد».

بی‌توجهی ستادهای مدیریت بحران به اطلس سیل

این عضو هیئت علمی پژوهشکده خاک و آبخیزداری در پاسخ به این پرسش که پژوهشکده آبخیزداری چه اقدامی برای کنترل سیلاب در ایران انجام داده است، می‌گوید: «18 سال پیش در پژوهشکده خاک و آبخیزداری، اطلس سیل برای ایران تهیه شد اما ادارات و سازمان‌های متولی توجهی به آن نمی‌کنند. ادعا نمی‌کنم این اطلس پاسخ‌گوی همه مسائل مربوط به سیل است اما می‌توان از آن برای برنامه‌ریزی برای حوضه‌های مختلف آبی استفاده کرد. اطلس یک نقشه به نام نقشه خطر سیل دارد و محصول دیگر آن تعیین شدت سیل‌خیزی است که این دو در کنار هم می‌توانند نشان دهند که احتمال وقوع سیل در کدام مناطق ایران وجود دارد و سیل احتمالا به کدام مناطق خسارت وارد می‌کند، چون ممکن است سیل در بالادست ایجاد شود اما به پایین‌دست خسارت بزند. می‌توان براساس این اطلس برنامه درازمدتی برای حوضه‌های آبی به منظور کنترل سیلاب طراحی کرد».

این عضو پژوهشکده آبخیزداری می‌افزاید: «پژوهشکده خاک و آبخیزداری توان علمی برای مطالعه و انجام پروژه‌های دیگر برای بهره‌برداری از سیلاب را در ایران دارد اما دستگاه‌های اجرائی که مسئولیت کنترل سیلاب‌ها را دارند، چنین ظرفیتی را برای پژوهشکده ایجاد نکردند که پژوهشکده بتواند در بخش علمی فعال‌تر عمل کند». بنا بر گزارش «شرق»، مدیریت سیل یک اقدام کوتاه‌مدت و درازمدت است. برخی امور مثل راه‌اندازی سیستم هشدار سیل یک برنامه کوتاه‌مدت است اما آبخوان‌داری و آبخیزداری برای کنترل سیلاب و استفاده بهینه از جریان آب اقدامی است که در طولانی‌مدت می‌توان با برنامه‌ریزی منسجم آن را اجرا کرد. با وجود تأکیدهای بسیار کارشناسان، دولت‌ها در چند دهه گذشته در اجرای این راهکار مهم کوتاهی کرده‌اند. در نهایت در زمان وقوع سیل و از دست رفتن جان انسان‌ها، مسئولان دولت کنونی به محل وقوع حادثه سفر می‌کنند و به شهروندانی که عزیزان‌شان را از دست داده‌اند، وعده می‌دهند که کفن و دفن جان‌باختگان رایگان خواهد بود. این سیل و خسارت آن هم فراموش می‌شود تا حادثه تلخ و سیاه بعدی.