رئیس‌جمهور و مداخله مستقیم

رئیس‌جمهور دکتر پزشکیان در سفر اهواز در تاریخ 4 بهمن شخصا بیل به دست گرفت و در آغاز یک پروژه خانه‌سازی مشارکت (نمادین) کرد. بعضی انتقاد کردند که این کار در شأن رئیس‌جمهور نیست و عده‌ای طرفداری کردند که چنین کاری نشان از خودِ واقعی دکتر پزشکیان است و او می‌خواهد به صورت نمادین همه مدیران و مجموعه دولت را به تحریک وادارد. به هر حال نگارنده به یاد آورد که در کشور‌های درحال‌توسعه که یکی از آنها میهن عزیز ما ایران باشد، در بسیاری از موارد اساس ورود عینی و عملی شخص بالاترین مقام اگر انجام نشود، ظاهرا قطار اصلا به راه نمی‌افتد! از سوی دیگر، یاد حضور مقامات بالای دولت و حکومت در زمین‌لرزه‌ها و سیلاب‌ها افتادم. بعضی مواقع چنین بازدیدهایی مثمرثمر و مفید به حال مردمان منطقه مورد نظر هم بوده است. البته همیشه نگران هستیم که در موارد دیگر که رئیس‌جمهور شخصا مداخله نکند، لابد کارها نباید پیش برود!

رئیس‌جمهور پزشکیان از طریق سخنرانی‌های خود -که گاه بیش‌از‌حد به نظر می‌رسد- و مشارکت در مناسبت‌های عمومی، ارتباط‌ عمومی خود را حتی‌الامکان به صورت مستقیم با مردم و شهروندان سامان می‌دهد. در مواقع بحران -‌مانند سوانح طبیعی- رؤسای جمهور امکان استقرار سریع منابع را فراهم می‌کند و البته در سریع‌ترین زمان ممکن از منطقه آسیب‌دیده بازدید هم می‌کنند. رئیس‌جمهور روحانی در دوران دولت‌های یازدهم و دوازدهم، تهیه گزارش ملی از سوانح را باب کرد و در چند مورد مانند حادثه پلاسکو در سال 1395، چنین گزارشی نیز تهیه شد. فرانکلین روزولت، رئیس‌جمهور آمریکا (1933-1945)، شخصا از طریق «چت‌های کنار آتش» با مردم به طور مستقیم به موضوعاتی مانند بی‌کاری و اصلاحات بانکی گفت‌وگو می‌کرد. نلسون ماندلا به عنوان رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی از سال 1994 تا 1999، شخصا در بسیاری از امور اجتماعی پس از دهه‌ها آپارتاید، مداخله کرد. ویژگی سبک رهبری ماندلا تعامل مستقیم با شهروندان بود. هوگو چاوز، رئیس‌جمهور ونزوئلا از 1999 تا زمان مرگش در سال 2013، به دلیل مشارکت مستقیم خود در برنامه‌های اجتماعی با هدف کاهش فقر و بهبود دسترسی به آموزش و مراقبت‌های بهداشتی برای فقرا، شناخته می‌شد. چاوز مکرر از طریق برنامه‌های تلویزیونی، معروف به «Aló Presidente»، مردم را خطاب می‌کرد؛ جایی که در مورد ابتکارات دولت بحث می‌کرد و مستقیما به نگرانی‌های شهروندان پاسخ می‌داد. باراک اوباما، چهل‌و‌چهارمین رئیس‌جمهور ایالات متحده (2009-2017)، با شهروندان در مورد مسائل مختلف اجتماعی تعامل انجام می‌داد. او از پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی به طور گسترده برای برقراری ارتباط مستقیم با جمعیت جوان‌تر استفاده کرد.

امانوئل مکرون از زمان آغاز ریاست‌جمهوریش در فرانسه در سال 2017، به‌ویژه در جریان اعتراضاتی مانند جنبش جلیقه‌زردها در اواخر سال 2018 درباره مالیات بر سوخت و نابرابری اقتصادی، فعالانه در امور فرانسه مداخله شخصی کرد. مکرون مستقیما با شهروندان از طریق جلسات تالار شهر (Grand Débat National) ارتباط می‌گیرد تا در مورد شکایات آنها بحث‌ و راه‌حل‌هایی را پیشنهاد کند. به طور خاص در سوانح طبیعی، نخست‌وزیر فقید ژاپن، شینزو آبه، در زلزله و سونامی توهوکو سندای در سال 2011 در ژاپن، شخصا در واکنش دولت به زلزله و سونامی فاجعه‌بار برای بسیج منابع ملی برای عملیات نجات و بازسازی مداخله کرد.

در ترکیه نیز رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور، در سوانح طبیعی مختلف از جمله زلزله وان در سال 2011، برای نظارت بر عملیات امداد و نجات و حمایت از قربانیان از این منطقه بازدید کرد و بر بازسازی سریع منطقه نظارت مستقیم داشت. همچنین به نظر می‌رسد در زمین‌لرزه‌های شدید 6 فوریه 2023/ 17 بهمن 1401 در قهرمانمرش و هاتای که حدود سه ماه قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری ماه مِی 2023 رخ داد‌، عملکرد به نسبت مناسب اردوغان در پاسخ به زلزله‌ها، از عوامل انتخاب مجدد او به عنوان رئیس‌جمهور ترکیه بود. در مدیریت سوانح در ایران، مداخلات مدیران به درجات مختلف ضروری است‌؛ البته باید چندین ویژگی کلیدی را در نظر بگیریم که به رهبری موفق در بحران کمک کند. مدیر مؤثر باید بتواند تصمیمات سریع و آگاهانه بگیرد و هم‌زمان باید‌ مهارت‌های ارتباطی قوی برای انتقال واضح و همدلانه اطلاعات داشته باشد. این موضوع به اعتمادسازی با مردم کمک می‌کند‌. مدیری که همکاری بین سازمان‌های دولتی مختلف، سازمان‌های غیردولتی و سازمان‌های بین‌المللی را تقویت می‌کند، اثربخشی تلاش‌های واکنش به سوانح را افزایش می‌دهد. رهبران باید چشم‌اندازی بلندمدت برای آمادگی در برابر سوانح و تاب‌آوری داشته باشند و راهبرد‌ها را در سیاست‌های ملی و برنامه‌های سالانه لحاظ کنند.

مقامات دولتی محلی، شهرداران یا فرماندارانی که با نیازهای جوامع خود آشنا هستند، اغلب دسترسی مستقیم به منابع دارند و می‌توانند به‌سرعت حمایت جامعه را بسیج کنند. در بسیاری موارد مداخله مستقیم از بالاترین سطوح اجرائی به نادیده‌گرفتن تلاش‌های مدیران محلی می‌انجامد.

دو رویکرد برجسته رهبری، مداخله مستقیم در امور و تصمیم‌گیری براساس گزارش‌ها و نظرات کارشناسان است. مداخله مستقیم به سبک رهبری اشاره دارد که در آن رهبران به طور فعال در عملیات روزمره و فرایندهای تصمیم‌گیری تیم‌ها یا سازمان‌های خود شرکت می‌کنند. این رویکرد اغلب شامل مدیریت عملی می‌شود‌ که رهبران تصمیمات فوری می‌گیرند، راهنمایی مستقیم می‌کنند و در تعارضات یا مسائلی که پیش می‌آیند مداخله می‌کنند. بدین طریق رهبران می‌توانند به‌سرعت مشکلات را به محض وقوع برطرف کنند و به طور بالقوه از تبدیل‌شدن مسائل کوچک به مسائل بزرگ‌تر جلوگیری کنند. البته ریسک‌های مدیریت خرد نیز فراوان است. درگیری بیش‌از‌حد در امور منجر به مدیریت خرد، باعث خفه‌کردن خلاقیت و استقلال اعضای تیم اجرائی می‌شود. مشارکت مستقیم یک رهبر، توانایی آنها را برای دیدن تصویر بزرگ‌تر یا در نظر گرفتن راه‌حل‌های جایگزینی که کارشناسان ممکن است ارائه دهند، محدود می‌کند. سبک دیگر رهبری بر جمع‌آوری داده‌ها، تجزیه‌و‌تحلیل گزارش‌ها و مشورت با کارشناسان قبل از تصمیم‌گیری تأکید دارد‌ که به‌جای اقدام فوری، بر رویکرد تحلیلی‌تری متکی است که در آن رهبران از دیدگاه‌های متنوع و دانش تخصصی بهره می‌برند که منجر به تصمیمات آگاهانه‌تر می‌شود. رهبران با تکیه بر نظرات کارشناسی، متخصصان را در سازمان توانمند و فرهنگ همکاری را تقویت می‌کنند. این رویکرد به رهبران اجازه می‌دهد‌ بر مسائل راهبردی تمرکز کنند تا اینکه خود را در جزئیات عملیاتی روزانه درگیر کنند.

البته اتکا به گزارش‌ها گاه فرایندهای تصمیم‌گیری را کند می‌کند، به‌ویژه در شرایط اضطراری که پاسخ‌های سریع ضروری است.

در محیط‌های سریع (مثلا استارتاپ‌ها یا شرایط بحران)، مداخله مستقیم ممکن است مؤثرتر باشد. در مقابل، سازمان‌های مستقر که با مشکلات پیچیده سروکار دارند، از تصمیم‌گیری مبتنی‌بر متخصص بهره بهتری می‌ببرند. تصمیمات عملیاتی معمول ممکن است به مداخله مستقیم برای کارایی نیاز داشته باشد و تصمیمات راهبردی اغلب نیاز به تجزیه‌و‌تحلیل جامع و ورودی کارشناسان دارند. نگارنده بر این باور است که دکتر پزشکیان جز در شرایط اضطراری و توسعه استارتاپ‌ها شخصا مداخله حضوری نکند و وقت خود را بیشتر صرف مسائل راهبردی کند.