تقویت دیپلماسی چندجانبه

در‌حالی‌که جهان با دقت تحولات دیپلماتیک مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را دنبال می‌کند، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، امروز سه‌شنبه عازم پکن خواهد شد تا با مقامات ارشد چینی درباره روند مذاکرات غیرمستقیم تهران و واشنگتن رایزنی کند. این سفر که فقط یک روز پیش از نشست کارشناسان ایران و آمریکا در روز چهارشنبه (۳ اردیبهشت) و در آستانه دور سوم مذاکرات تهران و واشنگتن در روز شنبه (۶ اردیبهشت) انجام می‌شود، نشان‌دهنده تلاش ایران برای تقویت جایگاه خود از طریق دیپلماسی چندجانبه در این برهه حساس است؛ مذاکراتی که می‌تواند سرنوشت پرونده هسته‌ای ایران، تحریم‌های اقتصادی و ثبات منطقه‌ای را رقم بزند.

خبر سفر عراقچی به چین را اسماعیل بقائی داد. سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، روز دوشنبه یکم اردیبهشت اعلام کرد که پس از سفر هفته گذشته به مسکو و دیدار با مقامات ارشد روسیه، عراقچی امروز راهی چین می‌شود. او همچنین به دیدار وزیر امور خارجه کشورمان با همتای ایتالیایی خود در حاشیه گفت‌وگوهای غیرمستقیم ایران و آمریکا در رم اشاره کرد و افزود که این سفرها بخشی از رایزنی‌های گسترده ایران با اعضای برجام و شرکای کلیدی‌اش است. بقائی ادامه داد «چین و روسیه، هم به‌عنوان دو عضو مهم شورای امنیت و هم به‌عنوان دوستان و شرکای مهم ایران، همیشه در جریان روندهای مرتبط با موضوع هسته‌ای ما بوده‌اند». به گفته این دیپلمات، «ایران پیش از شروع این گفت‌وگوها با چین، روسیه، کشورهای منطقه، و حتی سه کشور اروپایی عضو برجام (انگلیس، فرانسه و آلمان) مشورت کرده و این رایزنی‌ها در روند مسقط نیز ادامه خواهد یافت، زیرا قطع‌نامه ۲۲۳۱ و برجام همچنان وجود دارد و این کشورها از لحاظ حقوقی بخشی از این سند هستند». سفر عراقچی به پکن در حالی انجام می‌شود که پیش‌تر، در ۲۴ اسفند ۱۴۰۳، نشست سه‌جانبه‌ای با حضور معاونان وزرای امور خارجه ایران، روسیه و چین برگزار شده بود.

همچنین در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۴۰۴، نشستی دیگر در سطح کارشناسی میان این سه کشور در مسکو و پشت درهای بسته برگزار شد که موضوع آن برنامه هسته‌ای ایران، برجام و قطع‌نامه ۲۲۳۱ بود. شبکه العربیه نیز در تاریخ ۳۰ فروردین گزارش داد که ایران پس از آغاز مذاکرات با آمریکا، تماس‌های خود را با روسیه و چین برای جلب حمایت بیشتر این کشورها افزایش داده است. این اقدامات نشان‌دهنده استراتژی ایران برای ایجاد هماهنگی با متحدان کلیدی خود پیش از مراحل حساس مذاکرات است.

بیانیه نشست پکن؛ چارچوبی برای حمایت از ایران

همان‌طور که اشاره شد، یکی از مهم‌ترین اقدامات در راستای همکاری سه‌جانبه ایران، چین و روسیه ناظر به برگزاری نشست پکن در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۴۰۳ بود که با حضور ماجائوشو معاون وزیر امور خارجه چین، کاظم غریب‌آبادی معاون وزیر امور خارجه ایران، و سرگئی الکسویچ ریابکوف معاون وزیر امور خارجه روسیه، انجام شد. این نشست که با انتشار بیانیه‌ای هشت‌ماده‌ای به کار خود پایان داد، مواضع مشترک سه کشور را درباره پرونده هسته‌ای ایران تبیین کرد. در این بیانیه، سه کشور بر ضرورت لغو همه تحریم‌های غیرقانونی یک‌جانبه علیه ایران تأکید کردند و تعاملات دیپلماتیک مبتنی بر احترام متقابل را تنها راه‌حل معتبر برای حل‌وفصل این موضوع دانستند. آنها از طرف‌های ذی‌ربط خواستند با توجه به دلایل ریشه‌ای وضعیت کنونی، از اعمال تحریم، فشار و تهدید به زور خودداری کنند. همچنین اهمیت قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و پایبندی به زمان‌بندی‌های مندرج در آن مورد تأکید قرار گرفت و از طرف‌ها خواسته شد تا از اقداماتی که به تشدید تنش منجر می‌شود، اجتناب کنند.

سه کشور همچنین بر اهمیت معاهده منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای (ان‌پی‌تی) به‌عنوان سنگ بنای رژیم بین‌المللی منع اشاعه تأکید کردند. چین و روسیه از اعلام مجدد ایران مبنی بر صلح‌آمیزبودن برنامه هسته‌ای‌اش و قصدنداشتن برای تولید سلاح هسته‌ای استقبال کردند و تعهد ایران به پایبندی کامل به ان‌پی‌تی و موافقت‌نامه جامع پادمان را ستودند. آنها از همکاری مستمر ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حمایت کردند و بر حق ایران برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای تأکید ورزیدند، ضمن اینکه از همه دولت‌ها خواستند از اقداماتی که فعالیت بی‌طرفانه و فنی آژانس را تضعیف می‌کند، خودداری کنند. در پایان، ایران و روسیه از نقش سازنده چین و میزبانی این نشست تقدیر کردند و سه کشور توافق کردند که همکاری‌های خود را در آینده نیز ادامه دهند، از‌جمله در چارچوب سازمان‌هایی مانند سازمان همکاری شانگهای و بریکس.

  نقش پکن و مسکو در مذاکرات هسته‌ای

عباس عراقچی در گفت‌وگوی روز یکشنبه خود با شبکه راشاتودی، با اشاره به نشست‌های سه‌جانبه اخیر میان ایران، چین و روسیه، بر ضرورت همکاری این سه کشور در شرایط کنونی تأکید کرد. او اظهار کرد «مدتی است گفت‌وگوهای سه‌جانبه (با چین و روسیه) درباره موضوع هسته‌ای ایران را شروع کرده‌ایم و چند جلسه برگزار کردیم، بنابراین آمادگی داریم که این گفت‌وگوها را ادامه دهیم و حتی به موضوعات دیگر گسترش دهیم». مسئول سیاست خارجی کشور این را هم افزود که «ایران، چین و روسیه در یک حرکت هماهنگ می‌توانند گام‌های مؤثری در راستای صلح و امنیت بین‌الملل بردارند و ما در این راستا جدی هستیم». این اظهارات نشان‌دهنده عزم ایران برای تقویت همکاری با چین و روسیه، نه‌تنها در موضوع هسته‌ای، بلکه در دیگر مسائل بین‌المللی است.

چین و روسیه به‌عنوان دو عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل و امضاکنندگان توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام)، همواره از برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران حمایت کرده‌اند. در تاریخ ۷ آوریل ۲۰۲۵ (۱۹ فروردین ۱۴۰۴)، پس از اعلام شروع مذاکرات تهران و واشنگتن در عمان، چین و روسیه، از این روند استقبال کردند. سخنگوی کرملین اعلام کرد که این مذاکرات می‌تواند به کاهش تنش میان دو طرف منجر شود و چین نیز از آمریکا خواست که در گفت‌وگوها «صادق» باشد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، در همان روز اظهار کرد «روسیه آماده است تمام تلاش خود را برای حل دیپلماتیک اختلافات ایران و آمریکا به کار گیرد».

 چین کجای معادلات هسته‌ای ایران است؟

چین به‌ طور تاریخی در مناقشه میان ایران و آمریکا موضعی اعتدالی اتخاذ و از درگیری مستقیم پرهیز کرده است. گوئو جیاکون، سخنگوی وزارت امور خارجه چین، دیروز دوشنبه یکم اردیبهشت در واکنش به سفر عراقچی اعلام کرد «چین و ایران تبادلات و تماس‌های خود را در همه سطوح و در حوزه‌های مختلف حفظ کرده‌اند، اما درباره این سفر خاص، در‌حال‌حاضر اطلاعاتی برای ارائه ندارم». این پاسخ محتاطانه نشان‌دهنده رویکرد همیشگی پکن در پرهیز از ورود به جزئیات مناقشات بین‌المللی است. با این حال، روابط چین و آمریکا در ماه‌های اخیر به‌ دلیل تعرفه‌های جدید اعلام‌شده از طرف دولت دونالد ترامپ به پایین‌ترین سطح خود در سال‌های اخیر رسیده است. لین جیان، سخنگوی وزارت خارجه چین، در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۴۰۴، از آمریکا خواست که در پرونده هسته‌ای ایران «صداقت سیاسی و احترام متقابل» نشان دهد، اما در هفته‌های اخیر نقش فعالی در این موضوع ایفا نکرده است. برخی تحلیلگران معتقدند که چین به‌ دلیل روابط پیچیده‌اش با آمریکا و منافع اقتصادی گسترده‌ای که با واشنگتن دارد، نمی‌تواند نقشی تعیین‌کننده در مذاکرات جاری ایفا کند. با این حال، چین به‌عنوان یکی از اعضای گروه ۱+۵ و حامی دیرینه ایران در شورای امنیت، می‌تواند از طریق فشار دیپلماتیک بر آمریکا، به پیشبرد مذاکرات کمک کند.

دیپلماسی چندجانبه ایران؛ استراتژی یا اقدام نمادین؟

سفر عراقچی به چین پس از دیدارهای او در مسکو و رم، بخشی از استراتژی دیپلماسی چندجانبه ایران است که به نظر می‌رسد هدف آن تقویت موضع تهران در مذاکرات با واشنگتن باشد. بیانیه نشست پکن در ۲۴ اسفند ۱۴۰۳ نشان‌دهنده اجماع میان ایران، چین و روسیه بر سر اصول کلیدی مانند لغو تحریم‌های غیرقانونی، احترام به قطع‌نامه ۲۲۳۱ و حمایت از حق ایران برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای است. این بیانیه همچنین بر اهمیت همکاری‌های سه‌جانبه در چارچوب‌هایی مانند سازمان همکاری شانگهای و بریکس تأکید دارد، که می‌تواند به ایران کمک کند تا در برابر فشارهای احتمالی آمریکا و متحدانش، از حمایت بیشتری برخوردار شود.

با این حال، برخی تحلیلگران این اقدامات را بیشتر نمادین می‌دانند و معتقدند که تأثیر واقعی آنها بر روند مذاکرات ممکن است محدود باشد. به گفته یک تحلیلگر در شبکه العربیه، «ایران با افزایش تماس‌ها با چین و روسیه به دنبال ارسال پیامی به غرب است که در صورت شکست مذاکرات، گزینه‌های دیگری نیز دارد». این دیدگاه نشان‌دهنده استراتژی ایران برای ایجاد توازن در برابر فشارهای احتمالی است، هرچند موفقیت این استراتژی به عوامل متعددی از‌جمله انعطاف‌پذیری طرف مقابل بستگی دارد.

حمایت پکن یا منافع مسکو؟

حمایت چین و روسیه از مذاکرات ایران و آمریکا، هرچند مثبت است، اما بیشتر در راستای منافع ملی خود این دو کشور ارزیابی می‌شود. چین به‌عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران و یکی از خریداران اصلی نفت این کشور، از ثبات در منطقه خاورمیانه سود می‌برد، اما روابط پیچیده‌اش با آمریکا مانع از ایفای نقش فعال‌تر در این مذاکرات می‌شود. روسیه نیز که پس از جنگ اوکراین روابط خود را با ایران عمیق‌تر کرده، از کاهش تنش میان تهران و واشنگتن استقبال می‌کند، زیرا این امر می‌تواند فشارهای بین‌المللی بر مسکو را کاهش دهد.

با این حال، هر دو کشور در گذشته نشان داده‌اند که در صورت نیاز، منافع خود را بر حمایت از ایران ترجیح می‌دهند. در‌این‌میان حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، نماینده ادوار مجلس و استاد دانشگاه، در تحلیلی بر تمایز میان روابط ایران با چین و روسیه تأکید کرده است. او معتقد است که روسیه تمام تلاش خود را می‌کند تا هیچ بحرانی پیش از بحران اوکراین حل نشود، زیرا این امر به نفع جاه‌طلبی‌های پوتین است. رئیس اسبق کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، در گفت‌وگو با خبرآنلاین هشدار می‌دهد که ایران نباید اجازه دهد مذاکراتش به منافع روسیه شرطی شود، چنان‌که در زمان احیای برجام، برخی به‌ دلیل حساسیت روسیه به روابط ایران و غرب، روند احیا را متوقف کردند. این تحلیلگر باور دارد «ایران بارها از شرطی‌شدن مذاکرات به منافع روسیه آسیب‌ دیده، اما از عملکرد طبیعی بازار چنین آسیبی ندیده است».

در مقابل، فلاحت‌پیشه روابط ایران با چین را متفاوت می‌داند و معتقد است «چین، برخلاف روسیه، کمتر به‌عنوان مانع در روابط ایران و غرب عمل کرده و از ثبات منطقه‌ای استقبال می‌کند، به‌ویژه با توجه به حجم بالای مناسباتش با کشورهای عربی و نیاز به سازوکارهای دیپلماتیک مثبت برای تأمین منافع اقتصادی خود، از‌جمله خرید نفت از ایران». او همچنین خاطرنشان کرد «کنار‌گذاشتن روسیه از مذاکرات ایران و آمریکا تصمیم آمریکا بوده، نه ایران، اما تهران باید از این فرصت برای پیشبرد منافع خود استفاده کند».