تب داغ آب

‌ناترازی آب، زندگی روستایی را به کام مرگ کشانده و این روزها صف طولانی از روستاییان مستأصل جلوی نانوایی‌ها تشکیل شده است؛ روستاییانی که در برهوت بی‌آب‌ و‌ علف دهکده‌های‌شان، ساعت‌های طولانی پیاده‌روی می‌کنند تا بوته خارشتر، شاخ و برگ درختان شورپسند و حتی نان را برای دام گرسنه خود به خانه ببرند؛ اما تبعات بحران آب و تورم سنگین زندگی روستایی به همین‌جا ختم نمی‌شود و عباسعلی نوبخت، معاون وزیر کشاورزی، می‌گوید که سالانه ۷۰۰ میلیون اصله نهال در جنگل‌های هیرکانی خوراک دام می‌شود و سازمان منابع طبیعی برای تولید یک میلیارد نهال به چهار سال زمان نیاز دارد! این اقتصاد ناکوک زندگی روستایی به زندگی شهری‌ها هم رسیده و قیمت گوشت قرمز و مرغ در ماه‌های گذشته خبرساز شد و حالا خبر می‌رسد که تنها در یک بازه زمانی چهار‌ساله سرانه مصرف گوشت قرمز ایرانیان به نصف رسیده است.

‌۷۰۰ میلیون نهال در کام دام!

صف‌های طولانی نان در روستاهای جانی ملک، دهمرده، کرکو، حاجی‌آباد سید و... سیستان‌وبلوچستان نگاه هر تازه‌واردی را به خود جلب می‌کند؛ صف‌هایی که در روستاهای استان‌های خوزستان، هرمزگان، کرمان، اصفهان و هر منطقه گرفتار بحران آب تکرار می‌شود.

نانوایان می‌گویند که راه‌انداختن هر فرد در این صف‌های طولانی گاهی دو تا سه ساعت زمان می‌برد و روستاییانی هستند که برای رسیدن به نانوایی روزانه ۴۵ تا ۵۰ دقیقه در گرمای ۴۰ تا ۵۰ درجه پیاده‌روی می‌کنند و همین مسیر را برمی‌گردند.

بعضی روستاییان با تعداد زیادی از اهالی خانه در صف ایستاده‌اند؛ اما تنها خانواده مصرف‌کننده قرص‌های نان نیستند و خوراک گوسفندان، بزها و گاوهای گرسنه هم از نانوایی‌ها خریداری می‌شود.

یک مرد میانسال روستایی که خود را با نام «حاجی» معرفی می‌کند، می‌گوید که راهی جز خرید نان برای دام نمانده است. تمام روستاهای سیستان را بگردید، یک قطره آب برای کشاورزی و دامداری پیدا نمی‌کنید و حیوانات گرسنه مانده‌اند.

زربانو هم می‌گوید که ساعت‌های متمادی در برهوت اطراف روستای نورمحمدخان پیاده‌روی می‌کند تا بوته‌های خارشتر را برای بزها و گوسفندان جمع‌آوری کند؛ اما مگر صحرا چقدر خارشتر دارد و او چقدر توان دارد که ساعت‌ها در گرما دنبال بوته‌های خارشتر باشد؟ از این گذشته بعضی دیگر از روستاییان زودتر خارشترها را جمع کرده و می‌فروشند که آهی در بساط دامداران فقیر و خرده‌پا نمانده است که خوراک دام خود را از این فروشندگان تأمین کنند.

او می‌گوید ۳۰ کیلوگرم کاه ۱۲۰ هزار تومان قیمت دارد و برای خوراک دو روز پنج گوسفند کفاف می‌دهد و این عدد برای خانواده‌های روستایی که زندگی خود را با یارانه ۳۰۰ هزارتومانی می‌گذرانند، عدد بزرگی است.

موسی هم توضیح می‌دهد که یک کیلوگرم گندم دامی حدود ۲۰ هزار تومان قیمت دارد؛ اما قیمت ۱۰ قرص نان پنج هزار تومان می‌شود و خرید نان برای دامداران فقیر روستایی صرفه بیشتری دارد.

حسین سرگزی، کارشناس منابع آب، به «شرق» می‌گوید که «اقتصاد متزلزل روستایی سبب شده که گاهی دامداران برای تأمین خوراک دام پوشش گیاهی مناطق را از بین ببرند. به‌عنوان مثال در سیستان‌وبلوچستان شاخ و برگ درختان مقاوم گز و بوته‌های خارشتر به‌عنوان خوراک دام استفاده می‌شوند. این در حالی است که پوشش گیاهی در مناطق گرفتار بحران آب مانند سیستان‌وبلوچستان یا خوزستان اهمیت بسیار زیادی برای تثبیت شن‌های روان و جلوگیری از توفان شن و نمک دارد و در واقع تقویت پوشش گیاهی در این مناطق حیاتی‌ترین راهکار برای حفظ زیرساخت‌های زندگی در مناطق گرفتار بحران آب است».

نکته‌ای که نشان می‌دهد تأثیر اقتصاد ناکوک بر زندگی، ابعاد گسترده‌ای دارد و حالا معیشت دشوار دامداران کوچک سبب آسیب شدید به محیط زیست شده است.

در چهارم تیر ۱۴۰۲ عباسعلی نوبخت، رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، به ایلنا گفت که سالانه بیشتر از ۷۰۰ میلیون اصله نهال در جنگل‌های هیرکانی خوراک دام‌های اهلی می‌شود.

او توضیح داده در‌حالی‌که هر سال بیش از ۷۰۰ میلیون اصله نهال در جنگل‌های شمال بر اثر چرای دام از بین می‌رود، سازمان منابع طبیعی برای تولید یک میلیارد نهال به چهار سال زمان نیاز دارد.

‌دامداران گرفتار بی‌پولی

بحران آب و تبعات آن تنها به زندگی چند دامدار کوچک در استان‌های گرفتار تنش آبی خلاصه نمی‌شود.

متولیان وزارت اقتصاد مدعی هستند که سالانه رقمی نزدیک به ۳۰ هزار میلیارد تومان یارانه نان گم می‌شود! در ۱۸ دی ۱۴۰۱ مهر به نقل از محمد جلالی، مشاور وزیر اقتصاد، ادعا کرد که «در سال ۱۴۰۰ بیش از ۱۲۰ هزار میلیارد تومان یارانه‌ برای تأمین آرد پرداخت ‌شده است؛ اما براساس داده‌ها، حداقل ۲۵ درصد یارانه در نظر گرفته‌شده برای آرد از چرخه تولید نان خارج می‌شود»

او تأکید کرده بخشی از آرد یارانه‌ای که از سوی نانوا خریداری می‌شود، به مصارفی غیر از تولید نان می‌رسد و براساس برآورد وزارت اقتصاد بیشترین انحراف یارانه آرد مربوط به مصرف نان به‌عنوان خوراک دام و طیور است و کمترین انحرافات یارانه آرد مربوط به قاچاق آرد و نان به خارج از کشور است».

او در ادامه مدعی شده که «رصد داده‌های کارتخوان‌های هوشمند در نانوایی‌ها نشان می‌دهد روزانه پنج هزار تن آرد یعنی چیزی حدود ۵۰ میلیون قرص نان لواش در نانوایی‌ها گم می‌شود!».

البته این ادعا چندی بعد با واکنش بیژن نوروزمقدم، رئیس اتحادیه نانوایان سنتی، مواجه شد و او در گفت‌وگو با تسنیم توضیح داد: «هنوز سه هزار دستگاه خرید نان در نانوایی‌های کشور نصب نشده است و درصورتی‌که این نانوایی‌ها روزانه به طور متوسط ۳۰۰ کیلوگرم نان پخت کنند؛ یعنی روزانه آمار استفاده از ۹۰۰ تن آرد در سامانه وجود ندارد. از طرفی حدود شش میلیون نفر مهاجر افغانستانی با سرانه مصرف بالای نان در کشور وجود دارد؛ به طوری که می‌توان گفت دو برابر ایرانی‌ها مصرف دارند. درصورتی‌که هر نفر از این جمعیت روزانه ۶۰۰ گرم نان مصرف کنند، سه‌هزارو 600 تن مصرف روزانه آنها هم در سامانه ثبت نمی‌شود».

با این حال بخش بزرگی از صنعت دامی ایران گرفتار بحران آب است.

ارزش صنعت دامی ایران بنا بر اعلام معاونت امور تولیدات دامی وزارت کشاورزی حدود ۴۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است و گزارش مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که در فصل زمستان ١٤٠١ تعداد ۷۲.۴ میلیون رأس دام سبک شامل ٥٤.٤ میلیون رأس گوسفند و بره و ١٨ میلیون رأس بز و بزغاله در دامداری‌های کشور موجود است و براساس گزارش دیگری از مرکز آمار ایران شمار گاو و گوساله پروارشده در دامداری‌های کشور در پاییز ١٤٠١ حدود ۵.۳ میلیون رأس بوده است.

افشین صدر دادرس، مدیرعامل اتحادیه مرکزی دام سبک کشور، به «شرق» می‌گوید که حدود ۹۵ درصد دام سبک‌وزن کشور از سوی دامداران خرد روستایی و عشایر پرورش داده می‌شود و تنها دو درصد دامداری‌ها صنعتی و حدود سه درصد به صورت مجتمع‌های بزرگ کشت و صنعت پرورش داده می‌شوند؛ بنابراین بخش بزرگی از دامداران ایرانی دامداران خرد و کم‌درآمد هستند که این روزها زیر فشار بحران آب و تورم دورقمی کمرشان خمیده شده است.

او توضیح می‌دهد در مدت کوتاهی قیمت انواع خوراک دام تا ۱۰ برابر و بیشتر رسیده است و نرخ دولتی یک کیلوگرم جو که سال ۹۸ حدود هزارو ۳۵۰ تومان بود، اکنون به ۱۰هزارو ۷۰۰ تومان رسیده است و بهای کارخانه‌ای هر کیلوگرم سبوس شش‌هزارو ۴۰۰ تومان و بهای هر کیلوگرم ذرت بین ۱۰‌هزارو ۶۰۰ تا ۱۰هزارو ۷۰۰ تومان است.

صدر دادرس همچنین توضیح می‌دهد که بین ۷۰ تا ۷۵ درصد هزینه دامداران مربوط به خوراک دام می‌شود و دامداران خرد این روزها به‌شدت گرفتار کمبود نقدینگی برای تأمین خوراک دام خود هستند؛ بنابراین بسیاری از آنها ناچار هستند برای خوراک دام خود از نانوایی‌ها نان بخرند و آن را خشک کنند؛ اما نان خشک آلوده به کپک یا آفلاتوکسین باعث بیماری دام و افزایش تلفات و خسارت به دامداران شده است‌.

به‌همین‌دلیل دامداران زیادی ناچار هستند دام خود را پروارنشده و به‌اصطلاح نیم‌گوشت بفروشند یا اقدام به فروش بره و دام ماده و مولد کنند و این مسئله به اقتصاد و معیشت دامداران کوچک به‌شدت آسیب زده است‌.

‌گسترش بی‌کاری تولیدکنندگان

دراین‌میان گزارش‌های مرکز آمار هم حاکی از آن است که شمار تعداد گوسفند و بره در زمستان سال گذشته نسبت به مدت مشابه سال ۱۴۰۰ حدود ٢.١ و تعداد بز و بزغاله ١.٥ درصد کاهش داشته است.

همچنین گزارش مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که شمار دام سنگین‌وزن هم در پاییز سال گذشته در مقایسه با مدت مشابه سال ۱۴۰۰ نزدیک به ٢٢ درصد کاهش داشته است.

اتفاقی که منجر به خبرسازی جهش قیمت گوشت در انتهای سال گذشته شد و در اسفند سال قبل بهای هر کیلوگرم گوشت قرمز از ۳۰۰ هزار تومان عبور کرد.

افزایش چشمگیر قیمت گوشت قرمز موجب شده که این کالا از سبد غذایی بسیاری از ایرانیان حذف شود و حالا بنا بر اعلام اتحادیه مرکزی دام سبک کشور سرانه مصرف گوشت قرمز در یک بازه زمانی چهارساله حدود نصف شده و از ۱۲ کیلوگرم در سال ۹۸ به پنج تا شش کیلوگرم در سال جاری رسیده است.

از آن سو کاهش مصرف گوشت قرمز بنا بر گفته تشکل‌های صنفی تولید و توزیع‌کننده اقلام پروتئینی منجر به افزایش مصرف مرغ و تخم‌مرغ شده است؛ به طوری که بنا بر اعلام اتحادیه پرورش‌دهندگان مرغ گوشتی سرانه مصرف مرغ از ۱۴ تا ۱۵ کیلوگرم در پنج سال گذشته به حدود ۳۰ تا ۳۲ کیلوگرم رسیده است.

اما افزایش فشار تقاضا بر صنعت پرورش مرغ باعث شده که قیمت مرغ و تخم‌مرغ هم هر بار رکوردهای جدیدی بشکند؛ به طوری که در فروردین سال جاری قیمت هر کیلوگرم مرغ به حدود صد هزار تومان صعود کرد.

در‌این‌میان دولت برای مهار بازار آشفته مواد غذایی و کالاهای اساسی چندی پیش تعرفه واردات کالاهای اساسی را از چهار به یک درصد کاهش داد؛ اتفاقی که به گفته تولیدکنندگان موجب گسترش واردات و تضعیف بیش‌ازپیش تولیدکنندگان می‌شود و البته واردات هم به دلیل نوسانات نرخ ارز سدی بزرگ برای تعدیل قیمت مواد غذایی برای مصرف‌کنندگان خواهد بود.