حذف شهروندان

کیهان زرین‌نقش - عضو هیئت‌مدیره انجمن شرکت‌های ساختمانی  تأسیساتی و راهسازی استان اصفهان

شهرهای ایران یک اشکال عمده دارند و آن اینکه بخش آسیب‌پذیر جامعه یعنی سالمندان و معلولان را نادیده گرفته‌اند و در طراحی شهری غالبا به نیازهای این گروه توجه نشده است. این در حالی است که ابَرروند سالمندی یکی از تحولات مهم در جامعه ایران محسوب می‌شود. وجود این ابَرروند در کشور بیانگر لزوم تغییرات مهم و وسیع در زمان حال و آینده است. جمعیت کشور طی 50 سال پیش 70 درصد روستایی و امروز 70 درصد شهرنشین است. از سوی دیگر نرخ رشد جمعیت روندی کاهشی دارد به طوری که این نرخ از 3.9 درصد در سال 1365 به شش درصد در سال گذشته کاهش یافته و پیش‌بینی می‌شود در سال 1420 منفی شود.

ایران به‌عنوان یک کشور در حال توسعه، با ابَرروند سالمندشدن جمعیت روبه‌روست. افزایش امید به زندگی و کاهش نرخ باروری، به افزایش درصد سالمندان در جامعه منجر شده است. متوسط طول عمر ایرانیان در نیم‌قرن گذشته از 50 سال به 73.2 سال رسیده است. همچنین پیش‌بینی می‌شود نسبت جمعیت با سن 65 سال و بیشتر که50 سال پیش تنها پنج درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌داد، در سال 1420 به 20 درصد برسد. بنابراین جمعیت کشور با سرعت قابل توجهی رو به سالمندی پیش می‌رود. این تغییرات ساختار جمعیتی، نه‌تنها بر اقتصاد و نظام سلامت، بلکه بر توسعه شهری و مناسب‌سازی فضاهای عمومی نیز تأثیر می‌گذارد.

این مقاله به بررسی نیازهای سالمندان و معلولان کشور به عنوان گروه‌های خاص، وضعیت موجود فضاهای شهری و ارائه راهکارهایی برای بهبود شرایط فضاهای عمومی برای این گروه‌ها می‌پردازد.

معلولان و سالمندان در حاشیه

مفهوم مناسب‌سازی محیط در چند دهه گذشته تحول یافته و مشمولیت بیشتری پیدا کرده است. هدف از مناسب‌سازی، فراهم‌شدن امکانات امنیت و برخورداری از فضای ایمن و بدون خطر برای معلولان و سالمندان است که به طور مستقل قادر باشند در محیط پیرامون به انجام فعالیت‌های اجتماعی بپردازند. متأسفانه این مفهوم چندان با فضاهای عمومی شهرهای ایران مطابقت ندارد. فضاهای شهری ایران غالبا بر اساس نیازهای جمعیت جوان طراحی شده و کمتر به الزامات و نیازهای سالمندان و معلولان توجه دارد.

مطالعه برخی مناطق شیراز و اصفهان نشان می‌دهد که امکانات موجود برای گروه آسیب‌پذیر پایین‌تر از حد استاندارد است. وجود پیاده‌روهای ناهموار، نبود رمپ‌ها و آسانسورهای استاندارد، و کمبود امکانات عمومی مانند نیمکت‌های استراحت، چالش‌های جدی برای این اقشار به همراه دارد. مطالعات انجام‌شده در قم هم نشان می‌دهد اصلی‌ترین دلیل حضور سالمندان در مرکز این شهر نیازهای معیشتی است. این در حالی است که فضاهای عمومی مانند پارک‌ها، ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی و مراکز درمانی هم عموما فاقد دسترس‌پذیری کامل هستند. این موضوع نه‌تنها زندگی روزمره سالمندان و افراد دچار معلولیت را دشوار، بلکه احساس انزوا و وابستگی را در آنان تقویت می‌کند. اگرچه در تهران و برخی شهرهای بزرگ ایران اقداماتی در زمینه مناسب‌سازی شده است، اما به قدر کفایت نیست.

 اقدامات مؤثری از جمله طراحی و ساخت پارک‌های ویژه سالمندان، ایجاد بخش‌های ویژه برای سالمندان و معلولان در بیمارستان‌ها و برخی فضاهای عمومی شهر، پارک‌های سلامت، مناسب‌سازی برخی از ایستگاه‌های مترو و اتوبوس برای معلولان و سالمندان تا حد امکان، انجام شده، اما تا این گروه‌های خاص در اولویت برنامه‌ریزی شهری قرار نگیرند، این اقدامات فراگیر نمی‌شود. برای بازبینی و طراحی فضاهای شهری باید نیازهای سالمندان و معلولان را خوب شناخت.

نیازهای شهری سالمندان و معلولان

اولین دسته از نیازهای این گروه، نیازهای جسمی شامل دسترسی آسان، ایمنی و امکان استراحت است. به‌سادگی و در سطح مهندسی می‌توان با بهره‌گیری از رمپ‌ها، آسانسورهای استاندارد و سطوح بدون مانع در فضاهای عمومی، روشنایی کافی، ایمن‌کردن سطوح لغزنده و نصب نرده‌ها در مسیرها و راه‌پله‌ها، نیمکت‌ها، سایه‌بان‌ها و محل‌های استراحت در فواصل معقول در مسیرهای پیاده‌روی به بسیاری از این نیازهای پایه‌ای پاسخ داد. دومین دسته از نیازهای این گروه، نیازهای روحی و اجتماعی شامل نیاز به تعاملات اجتماعی، احساس تعلق و جلوگیری از انزواست. این نیازها را نیز می‌توان در سطح مدیریت شهری و با ایجاد فضاهایی برای گردهمایی و مشارکت در فعالیت‌های گروهی، طراحی محیط‌هایی که باعث تقویت احساس امنیت و آرامش شوند و با تشویق به حضور در جامعه از طریق طراحی فضاهایی که امکان تعامل را افزایش ‌دهند، پاسخ داد. سومین دسته از نیازهای این گروه، نیازهای پزشکی و درمانی شامل دسترسی به خدمات اورژانسی، تجهیزات توان‌بخشی، دسترسی به داروخانه‌ها و مشاوره‌های پزشکی در نزدیکی محله‌ها است. در این مورد هم با احداث مراکز درمانی نزدیک به محل‌های تجمع سالمندان، ایجاد فضاهای ورزشی و درمانی با تجهیزات متناسب برای تقویت سلامت جسمانی و روانی آنها و اعطای مجوز داروخانه در محلات می‌توان به این دسته از نیازها پاسخ داد.

چهارمین دسته از نیازهای این گروه، نیازهای ارتباطی و اطلاعاتی شامل اطلاع‌رسانی واضح، فناوری دسترس‌پذیر، آموزش جامعه و آگاهی‌رسانی درباره این گروه ویژه است. در اینجا کمی دقت در چیدمان امکانات شهری در فضای عمومی می‌تواند مفید باشد. رعایت نکاتی چون نصب تابلوها و علائم خوانا، استفاده از نشانه‌های دیداری و شنیداری در مسیرها و ایستگاه‌ها، نصب دستگاه‌های خودپرداز، کیوسک‌های اطلاعاتی و وسایل ارتباطی متناسب با توانایی سالمندان و معلولین و آگاهی‌بخشی به شهروندان درباره احترام به نیازها و حقوق این دسته از مردم کارساز است. توجه به این تمهیدات مختص به کشور ما نیست. بسیاری از کشورها با به‌کارگیری همین اصول، با توجه‌کردن به دسترس‌پذیری و ایمنی بیشتر برای این گروه، با اندیشیدن به افزایش امکانات رفاهی برای آنها، با احداث خانه سالمندان مناسب و با تسهیل دسترسی به خدمات پزشکی و ارتقاء ارتباطات شهری برای معلولان و سالمندان توانسته‌اند مفهوم عدالت اجتماعی را در جامعه پیاده کنند. مصادیقی از این ادعا قطارهای ویژه برای سالمندان در ژاپن، فناوری‌های دسترس‌پذیر به وسایل حمل‌ونقل عمومی در سوئد، طراحی شهری با امکان دسترسی به فضاهای عمومی در دانمارک، سیستم‌های اطلاع‌رسانی صوتی در پیاده‌روها و ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی در نیویورک، اپلیکیشن‌های خدماتی برای سالمندان در لندن، فضاهای سبز ویژه در ونکوور و پاریس و حتی طراحی خانه‌های سالمندان پیشرفته در هلند هستند.

در واقع این نمونه‌های موفق حق استفاده از خدمات اجتماعی را برای گروه سالمندان و معلولان محفوظ دانسته و آن را در برنامه‌ریزی‌های شهری خود رعایت کرده‌اند. توجه به نیازهای این گروه با این گستردگی، حامل تجربیاتی است که می‌تواند الگویی برای بهبود وضعیت کنونی شهرهای کشور و جامع‌ترشدن برنامه‌ریزی‌های توسعه آینده در شهرهای ایران و به منظور ایجاد فرصت‌های برابر و امکان مشارکت تمامی افراد در فعالیت‌های اجتماعی باشد.

گره شهرهای ایرانی

آیا در ایران آیین‌نامه‌ها و ضوابطی برای طراحی فضاهای شهری به‌گونه‌ای که نیازهای سالمندان و افراد دچار معلولیت را در نظر بگیرد وجود ندارد؟ ایران در این زمینه به قدر کافی قانون و تبصره دارد. قانون حمایت از حقوق معلولان و آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مرتبط، آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها و فضاهای شهری برای افراد معلول و ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری ایران (مصوب شورای‌عالی شهرسازی و معماری) قسمتی از مقررات موجود است که در آن برای طراحی فضاهای عمومی مناسب برای سالمندان و معلولان قواعدی را تعریف کرده است. نقطه قوت این آیین‌نامه‌ها تأکید بر دسترس‌پذیری در همه فضاهای شهری و عمومی، الزام به مناسب‌سازی ساختمان‌های عمومی و دولتی، توجه به استانداردهای طراحی رمپ، پیاده‌رو و علائم هشداردهنده و اختصاص پارکینگ‌ها و تسهیلات ویژه در حمل‌ونقل عمومی است. اما مشکل در اجرای این قوانین نهفته است؛ این دستورالعمل‌ها به دلایل مختلف، از جمله ضعف در اجرا و نظارت، نبود ضمانت اجرائی، کمبود بودجه و منابع مالی و همچنین بی‌توجهی به هزینه‌های بلندمدت آن، کمبود آگاهی عمومی و فرهنگی، تعدد نهادهای مسئول و نبود هماهنگی بین آنها (مسئولیت مناسب‌سازی فضاهای شهری گاه بین چندین نهاد مانند شهرداری، شورای شهر، وزارت راه و شهرسازی و سازمان بهزیستی تقسیم شده است) و اولویت پایین این قوانین در برنامه‌ریزی شهری، اجرا نمی‌شوند.  با توجه به وجود چنین مشکلاتی به نظر می‌رسد که واگذاری حل مسئله به بخش خصوصی یک راهکار کلیدی است. این بخش بهتر از هر سازمان و ارگان دیگری می‌تواند با استفاده از داده‌های برآمده از روان‌شناسی محیطی به مطالعه رفتار و نیازهای گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه پرداخته و مناسب‌سازی فضاهای شهری را عملی سازد.

 راهکارها

فراتر از مسائل مهندسی و معماری شهری، راهکار کلی این مسئله در اهمیت‌دادن برنامه‌ریزان شهری به موضوع، در اولویت قرارگرفتن این گروه‌ها در بودجه‌بندی شهرداری‌ها، نظارت دقیق‌تر، آموزش، مشارکت جامعه مدنی و بخش خصوصی است. در این راستا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

 بازنگری قوانین با مشورت متخصصان شهرسازی، حقوق‌دانان و نمایندگان گروه‌های هدف

 تعریف مناسب‌سازی به‌عنوان بخشی از توسعه پایدار شهری

 واگذاری مدیریت و اجرای پروژه‌های مرتبط با این گروه‌ها به بخش خصوصی و دخالت‌نکردن دولت

 آموزش عموم مردم از طریق برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخش در رسانه‌ها برای حساس‌کردن جامعه نسبت به حقوق این گروه‌ها

 آموزش تخصصی به طراحان با گنجاندن اصول و قوانین مربوط به این گروه‌ها در دوره‌های دانشگاهی معماری و شهرسازی و برگزاری کارگاه‌های عملی

 ایجاد نهادی مستقل با اختیارات قانونی برای نظارت بر اجرای قوانین

نتیجه

روند سالمندشدن جمعیت در ایران، هشداری برای بازنگری در طراحی فضاهای شهری و مناسب‌سازی فضاهای موجود است. فضاهایی که بتوانند نیازهای جسمی، روحی، پزشکی و ارتباطی سالمندان و معلولان را برآورده کنند. در اولویت قرارگرفتن این موضوعات توسط برنامه‌ریزان شهری، نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی اقلیت سالمند و معلول کمک می‌کند، بلکه کل جامعه را به سمت عدالت اجتماعی و توسعه پایدار سوق می‌دهد. این هدف، در ابتدا با همکاری شهرداری و شهروندان و در انتها واگذاری مسئله به بخش خصوصی تحقق می‌یابد.