علیرضا ترقی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی حلقه مفقود شمار بالای حوادث آسانسور و پله‌برقی ساختمان‌های کشور را بررسی می‌کند؛
امنیت یا اسراف؛ مسئله این است
گزارش‌های منتشرشده از تشکل‌های صنفی تولید و واردات آسانسور و پله‌برقی حاکی از آن است که حدود ۹۰ درصد آسانسورهای کشور استاندارد نیستند. گزارش تکان‌دهنده‌ای که در حجم بالای اخبار روزمره گم و کمتر دیده شده است.
گزارش‌های منتشرشده از تشکل‌های صنفی تولید و واردات آسانسور و پله‌برقی حاکی از آن است که حدود ۹۰ درصد آسانسورهای کشور استاندارد نیستند. گزارش تکان‌دهنده‌ای که در حجم بالای اخبار روزمره گم و کمتر دیده شده است. علیرضا ترقی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی و متخصص تجهیزات حمل‌ونقل ساختمان توضیح می‌دهد که چگونه ایمنی، قربانی هزینه تولید ساختمان می‌شود. او تأکید می‌کند که بیشتر موارد سقوط و حادثه در آسانسور یا پله‌برقی به دلیل آن است که اختلال تجهیزات هشداردهنده معیوب‌بودن آسانسور یا پله‌برقی نادیده گرفته شده و مالک تصور کرده است که تجهیزات هشداردهنده اهمیت خاصی ندارد. این در حالی است که صرفه‌جویی در ایمنی اصولا معنی ندارد.
عارضه فقر مقررات
علیرضا ترقی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی با اشاره به فقر شدید مقررات در زمینه تجهیزات جابه‌جایی ساختمان توضیح می‌دهد: «در دسته‌بندی تجهیزات جابه‌جایی، بالابرها به مجموعه‌ای از دستگاه‌ها اطلاق می‌شود که برای حمل بار و مصالح ساختمانی به کار می‌روند مثل بالابرهای مورد استفاده در ساختمان‌سازی یا دستگاه‌هایی که در رستوران‌ها برای انتقال غذا به طبقات مختلف استفاده می‌شود جزو این دسته هستند، اما وقتی از صنعت ساختمان حرف می‌زنیم موضوع بحث آسانسورها هستند. او ادامه می‌دهد: «صنعت آسانسور و پله‌برقی ۱۱ رشته مهندسی را در خود جای داده است. این صنعت با رشته‌های مهندسی شیمی، معماری، برق، مکانیک، صنایع، مدیریت و سایر شاخه‌های مهندسی در ارتباط است اما اگر بخواهیم مشخص کنیم که این صنعت بیشترین وابستگی را به کدام رشته‌ها دارد، باید بگوییم که دو حوزه برق و مکانیک در ابعاد ایمنی و فنی، نقش اساسی دارند». به گفته این کارشناس، این صنعت در ایران با نقص مقررات و استاندارد مواجه است. ترقی می‌گوید: «در ایران، ما یک نشریه تحت عنوان مبحث ۱۵ مقررات ملی ساختمان داریم که مربوط به آسانسورها و پله‌برقی‌ها است. علاوه بر آن، نشریه‌های فنی دیگری نیز وجود دارند؛ از جمله نشریه ۱۱۰ که البته بیشتر به تابلوهای کنترلی پرداخته است، نشریه ۱۸، نشریه ۱۱۵ و همچنین یک نشریه استاندارد دیگر که تحت عنوان استاندارد ۶۳۰۳ شناخته می‌شود. با این حال، هیچ‌یک از این اسناد به‌طور کامل پاسخ‌گوی نیازهای این صنعت نبوده‌اند».
این کارشناس توضیح می‌دهد: «درواقع ما در ایران با فقر شدید مقررات در این صنعت مواجهیم. درحالی‌که صنعت آسانسور در جهان بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد، این صنعت در ایران فقط حدود ۷۰ سال سابقه دارد. به همین دلیل، بسیاری از جنبه‌های ایمنی و فنی هنوز به سطح استانداردهای جهانی نرسیده‌اند. در همین راستا، چهار سال با همکاری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تلاش کردیم کتابچه کاملی در زمینه مقررات این صنعت تهیه کنیم. این مقررات شامل تمامی مراحل طراحی، سفارش، نصب، بهره‌برداری و نگهداری آسانسورها و پله‌های برقی می‌شود. در نهایت، این مجموعه مقررات به یک سند ۱۴۰ صفحه‌ای تبدیل شد که اکنون نسخه PDF آن روی سایت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی منتشر شده است». ترقی درباره تولید آسانسور در کشور توضیح می‌دهد: «در حال حاضر، در ایران تولید داخلی آسانسور وجود دارد، اما برخی قطعات آن همچنان وابسته به واردات هستند
برای مثال، موتور آسانسور هنوز به‌طور کامل در ایران تولید نمی‌شود و از کشورهای خارجی وارد می‌شود». او ادامه می‌دهد: «هرچند باید گفت بیشتر قطعات آسانسور در داخل تولید می‌شوند، برای نمونه، ریل آسانسور در ایران ساخته می‌شود، اما بسیاری از مشتریان ترجیح می‌دهند آن را از ترکیه یا سایر کشورها وارد کنند. تابلوهای کنترل نیز در ایران تولید می‌شوند، اما معمولا محصولات چینی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. این در حالی است که در گذشته، برندهای اروپایی همچون سوئیسی‌ها در این بازار حضور داشتند، اما با افزایش قیمت‌ها، بسیاری از این قطعات دیگر وارد نمی‌شوند». به گفته این کارشناس در زمینه فناوری تابلوهای کنترل آسانسور هم ایران تلاش‌هایی داشته است و با مهندسی معکوس برخی تابلوها مشابه‌سازی شده‌اند و بعضی از این محصولات کیفیت مناسبی دارند، اما هنوز در برخی موارد نمی‌توانند در شرایط بحرانی عملکردی ایدئال ارائه دهند.
عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی توضیح می‌دهد: «در حال حاضر، دو نوع آسانسور در ایران عرضه می‌شود: ۱. آسانسورهای پکیجی که به‌صورت کامل از خارج کشور وارد می‌شوند. این محصولات قبلا از اروپا وارد می‌شدند، اما به دلیل قیمت‌های بسیار بالا، اکنون عمدتا از چین تأمین می‌شوند. ۲. آسانسورهای مونتاژی که برخی از قطعات آنها در داخل کشور تولید شده و در ایران مونتاژ می‌شوند». به گفته ترقی «چین کارخانه‌های متعددی در زمینه تولید آسانسور دارد که از محصولات بی‌کیفیت زیرپله‌ای گرفته تا تولیدات سطح بالایی که به آمریکا و ژاپن صادر می‌شوند، در آنها تولید می‌شود».
وضعیت کیفیت در بازار آسانسور و پله‌برقی ایران
عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی درباره سطح کیفی آسانسورهای موجود در بازار ایران توضیح می‌دهد: «در حال حاضر، ایران تا حدی از آخرین تکنولوژی‌های موجود در صنعت آسانسور بهره می‌برد. پیشرفته‌ترین فناوری مورد استفاده در ایران، موتورهای بدون گیربکس Gearless است. همچنین، تابلوهای کنترل از سیستمVVVF تنظیم ولتاژ و فرکانس استفاده می‌کنند که باعث می‌شود آسانسور حرکتی نرم و بدون ضربه داشته باشد. این در حالی است که در آسانسورهای قدیمی، هنگام توقف یا شروع حرکت، ضربه یا تکان محسوسی احساس می‌شد اما با استفاده از سیستم‌های جدید، این مشکل کاملا برطرف شده است».
ترقی ادامه می‌دهد: «یکی از جدیدترین فناوری‌هایی که در اروپا استفاده می‌شود، ساختار بازیافت انرژی آسانسور است. در این ساختار، هنگامی که کابین آسانسور به سمت پایین حرکت می‌کند و مسافران در آن حضور دارند، انرژی الکتریکی تولید می‌شود. در بسیاری از آسانسورها، این انرژی به‌عنوان حرارت در مقاومت‌ها تلف می‌شود، اما در برخی کشورها، مانند فرانسه و اتریش، این انرژی به شبکه برق بازگردانده می‌شود که از نظر اقتصادی و زیست‌محیطی، مزیت بسیار مهمی است». او همچنین می‌گوید: «در ایران، این فناوری هنوز در مرحله آزمایشی است و در یکی از نمایشگاه‌های صنعتی، نمونه‌ای از این سامانه توسط یکی از متخصصان داخلی ساخته شده بود، اما هنوز استفاده عملی از آن در صنعت کشور رواج نیافته است. دلیل اصلی این امر، قیمت پایین برق در ایران نسبت به کشورهای اروپایی است که باعث می‌شود سرمایه‌گذاری در این فناوری چندان مقرون‌به‌صرفه نباشد».
عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی درباره وضعیت کیفی انواع پله‌برقی موجود در بازار ایران هم توضیح می‌دهد: «در زمینه پله‌برقی نیز ایران تقریبا از تکنولوژی‌های رایج جهانی بهره می‌برد، اما برخی از فناوری‌های پیشرفته‌تر هنوز در کشور ما استفاده نمی‌شوند. برای مثال، در چین نوعی پله‌برقی با سیستم اطفای حریق خودکار طراحی شده است. در این سیستم، در صورت وقوع آتش‌سوزی، مکانیزم‌های ایمنی فعال شده و آتش به‌صورت خودکار خاموش می‌شود، اما این فناوری هنوز در ایران موجود نیست و از آنجا که هزینه بالایی دارد، تاکنون سرمایه‌گذاری جدی روی آن انجام نشده است». ترقی می‌افزاید: «با این حال بسیاری از تکنولوژی‌های اروپا را هم‌اکنون می‌توانید در بازار ایران پیدا کنید. در زمینه تولید پله‌برقی در ایران هم تولید و مونتاژ محدودی وجود دارد که چندان کیفیت لازم را ندارد و مترو تجربه خرید پله‌برقی ایرانی و سقوط آن را دارد».
حلقه مفقود امنیت
او تأکید می‌کند: «در بحث تجهیزات حمل‌ونقل ساختمان بحث اصلی و مهم امنیت است. ما در آسانسورها حدود 22یا ۲۴ وسیله و تجهیزات ایمنی داریم؛ شامل چشم الکترونیک تا انواع و اقسام میکروسوئیچ‌ها. این وسایل در واقع امکانی ایجاد می‌کنند که خطرات در حال وقوع را پیش‌بینی کنند و مانع از وقوع آن شوند. مثلا یک سمت سیم قرقره به وزنه تعادل و سمت دیگر به کابین وصل است. وقتی این سیم در معرض پارگی است، این اتفاق یک‌دفعه نمی‌افتد. معمولا ابتدا این سیم رشته‌رشته می‌شود و فرض کنید 18،19 رشته است. ابتدا یک رشته پاره می‌شود، بعد می‌شود دو رشته و دائم فشار به سایر رشته‌ها بیشتر می‌شود تا در نهایت کاملا پاره می‌شود. حالا ما مکانیزمی داریم که رشته‌شدن سیم بوکسول را زودتر می‌فهمد و دستگاه را قطع می‌کند و به این ترتیب جلوی سقوط را می‌گیرد. این فناوری و فناوری‌های مشابه زیادی به بازار جهان عرضه شده است که سطح ایمنی وسایل حمل‌ونقل ساختمان را بالا می‌برد». این کارشناس ادامه می‌دهد: «همین وضع درباره پله‌برقی‌ها هم وجود دارد؛ حدود ۳۲ سیستم ایمنی با 10 سیستم جانبی ایمنی و به عبارتی ۴۲ تجهیزات ایمنی، در بازار پله‌برقی وجود دارد اما پرسش این است که چرا با وجود تمام این امکانات باز هم حادثه رخ می‌دهد؟».
ترقی توضیح می‌دهد: «یکی از دلایل مهم، رجوع به تعمیرکاران غیرمتخصص است. به این معنی که در بسیاری از موارد حادثه، بررسی‌ها حاکی از آن است که با وقوع خرابی در سیستم‌ها و تجهیزات ایمنی، مالک، تعمیرکار غیرمتخصص می‌آورد یا گرانی تجهیزات ایمنی و هشدار سبب می‌شود که به محض وقوع خرابی، مالک تصور کند که این تجهیزات اهمیت خاصی ندارد و از تعمیر آن سر باز زند و همین دردسرآفرین می‌شود. برای مثال پاره‌شدن زنجیره پله‌برقی بسیار خطرناک است. موتور پله‌برقی، وظیفه به حرکت درآوردن کل ماشین را دارد. در صورتی که زنجیر اصلی پاره شود و پله‌برقی در حال جابه‌جایی مسافران باشد، ممکن است پله‌ها به سمت پایین بازگردند و مسافران روی یکدیگر سقوط کنند. این اتفاق در یکی از خطوط متروی ایران رخ داده است».
او می‌افزاید: «در چنین شرایطی، یک سنسور ایمنی باید فعال شده و فرمان توقف را به سیستم مرکزی ارسال کند، اما اگر پیش از پاره‌شدن زنجیر، این سنسور توسط افراد غیرمتخصص از مدار خارج (Bypass) شود، سیستم تا زمان وقوع حادثه هیچ نشانه‌ای از نقص عملکرد نخواهد داشت. در نتیجه، زمانی که زنجیر پاره شود، به جای متوقف‌شدن پله‌برقی، حرکت آن ادامه پیدا می‌کند و مسافران دچار سانحه می‌شوند».
این کارشناس تأکید می‌کند: «به عقیده من، یکی از اصلی‌ترین علل وقوع چنین حوادثی، تصمیمات نادرست برخی افراد در نادیده‌گرفتن تجهیزات ایمنی است. دلیل دیگر، مسائل اقتصادی و مالی است؛ برخی از شرکت‌ها با نگاه کاهش هزینه‌ها، از تعمیر یا تعویض تجهیزات ایمنی خودداری می‌کنند. در مجموع، عوامل متعددی در بروز این مشکلات نقش دارند». ترقی توضیح می‌دهد: «از آنجا که هزینه‌های تولید در ایران بسیار بالاست در صنعت ساختمان، بسیاری از سازندگان، برخی از الزامات ایمنی را حذف می‌کنند، اما آیا در حوزه آسانسور و پله‌برقی، اختلاف هزینه بین سازنده‌ای که کیفیت را رعایت می‌کند و سازنده‌ای که ایمنی را فاکتور می‌گیرد، آن‌قدر زیاد است که برخی ترجیح دهند ایمنی را نادیده بگیرند؟».
او می‌گوید: «من می‌خواهم به این پرسش این‌گونه پاسخ بدهم که طرح مسئله هزینه برای تجهیزات ایمنی یک تلقی کاملا نادرست است و ایمنی و جان قیمت ندارد. با این حال اجازه دهید مثالی بزنم؛ در یکی از سمینارهای نظام مهندسی ساختمان که در مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی برگزار شد، درباره ساختمان‌های بلندمرتبه سخنرانی داشتم. در این سمینار، قبل از ورود به بحث پله‌برقی، آسانسور و برق ساختمان، ابتدا آنالیز دقیقی از هزینه‌های ساخت‌وساز در ایران و جهان ارائه دادم. به عنوان نمونه، آنالیز هزینه‌های ساخت برج دوبی را بررسی کردم. این برج ۸۱۸ متر ارتفاع دارد و حدود ۱۸ تا ۱۹ آسانسور در آن به کار رفته است. آنالیز هزینه‌های این برج نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از هزینه‌های ساخت، مربوط به سازه و ابنیه است».
عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی توضیح می‌دهد: «اگر هزینه‌های یک ساختمان را به اجزای مختلف تفکیک کنیم، خواهیم دید که بخش عمده‌ای از هزینه‌ها مربوط به سازه است و بخش قابل توجهی مربوط به ابنیه و معماری، و هزینه‌های برق و تأسیسات، درمجموع کمتر از ۳۰ درصد هزینه کل ساختمان را تشکیل می‌دهند. به طور کلی، هزینه برق و تأسیسات در ساختمان‌های معمولی، بین ۱۵ تا ۱۷ درصد و تأسیسات مکانیکی حدود ۱۳ درصد است. بنابراین، جمع این هزینه‌ها کمتر از ۳۰ درصد کل هزینه‌های ساختمان است». ترقی با تأکید بر اینکه «صرفه‌جویی در تجهیزات ایمنی اقدامی اشتباه است»، می‌افزاید: «حال، فرض کنید که سازنده‌ای بخواهد در هزینه‌های ساختمان صرفه‌جویی کند. بسیاری از افراد این صرفه‌جویی را در بخش تأسیسات و تجهیزات برقی انجام می‌دهند. مثلا استفاده از سیم‌های ارزان‌تر، نصب آسانسورهای کم‌کیفیت، به‌کارگیری پله‌برقی‌های با استاندارد پایین و... اما همه این اقدامات در نهایت صرفه‌جویی در یک بخش کوچک (۱۵ درصد کل هزینه‌ها) است.
درحالی‌که اگر همین مقدار کاهش هزینه در بخش ابنیه انجام شود، نتیجه آن بسیار چشمگیرتر و تأثیرگذارتر خواهد بود». او همچنین می‌گوید: «ابنیه و معماری ۵۵ تا ۶۰ درصد از کل هزینه‌های ساختمان را تشکیل می‌دهند. اگر در این بخش یک قلم از مصالح یا تجهیزات با نمونه ارزان‌تر جایگزین شود، هزینه کلی پروژه به‌طور محسوسی کاهش خواهد یافت. اما اگر همین صرفه‌جویی در بخش برق و تأسیسات انجام شود، نه‌تنها تأثیر اقتصادی چندانی ندارد، بلکه می‌تواند ایمنی کل ساختمان را به خطر بیندازد. برای مثال، اگر در سیم‌کشی یا کابل‌کشی یک ساختمان از تجهیزات بی‌کیفیت استفاده شود، احتمال وقوع آتش‌سوزی و ازبین‌رفتن کل سازه وجود دارد. بنابراین، صرفه‌جویی در تأسیسات الکتریکی و ایمنی یک اقدام کاملا اشتباه است». این متخصص در ادامه تصریح می‌کند: «جدیدترین فناوری‌های تجهیزات حمل‌ونقل ساختمان که در بازار ایران موجود است، آسانسورهای بدون گیربکس (Gearless) هستند. این مدل اولین بار در ایران، در سال‌های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳ معرفی شدند. البته، در اروپا بیش از ۵۰ سال پیش این فناوری وجود داشته است، اما آن زمان، قیمت آن بسیار بالا بود و استفاده از آن چندان رایج نبود. در ایران نیز، زمانی که این نوع آسانسورها وارد شدند، قیمت آنها تقریبا سه برابر آسانسورهای معمولی بود. اکنون نیز، این مدل‌ها حدود ۳۰ درصد گران‌تر از آسانسورهای گیربکس‌دار هستند».
ترقی درباره تفاوت اصلی این دو نوع آسانسور می‌گوید: «مزیت آسانسورهای معمولی این است که دارای گیربکس هستند. در مقابل، آسانسورهای Gearless فاقد گیربکس هستند و این موضوع باعث می‌شود که عملکرد نرم‌تر و مصرف انرژی کمتری داشته باشند. به همین دلیل، در حال حاضر جدیدترین فناوری موجود در دنیا، آسانسورهای Gearless است».
به گفته او در حال حاضر، نسل جدیدی از آسانسورها در حال توسعه است که می‌توانند هم به‌صورت عمودی و هم افقی حرکت کنند. نمونه آزمایشی این آسانسورها در یکی از دانشگاه‌های اتریش نصب شده است. این آسانسورها برای ساختمان‌های بسیار مرتفع طراحی شده‌اند. در چنین ساختمان‌هایی، معمولا آسانسورها نمی‌توانند به‌صورت مستقیم از طبقه همکف به طبقات بالایی بروند و لازم است که مسافران ابتدا با یک آسانسور تا یک سطح مشخص بروند و سپس با آسانسور دیگری به طبقات بالاتر منتقل شوند. اما در این فناوری جدید، آسانسور ابتدا به سمت بالا حرکت می‌کند، سپس به‌صورت افقی جابه‌جا می‌شود و بعد دوباره در مسیر عمودی حرکت خود را ادامه می‌دهد. به این مدل آسانسور «آسانسورهای عمودی-افقی» یا Vertical-Horizontal Elevators گفته می‌شود. با این حال به گفته ترقی، این فناوری هنوز به تولید انبوه نرسیده است و درواقع این آسانسورها هنوز در مرحله تولید آزمایشی هستند.
