فرونشست هشداردهنده زمین شهرهای ایران را تهدید می‌کند
خاک در احتضار
بحران آب سبب بروز فرونشست هشداردهنده زمین در ایران شده است. بر اساس گزارش سازمان نقشه‌برداری کشور، میانگین نرخ فرونشست زمین در جهان سالانه سه سانتی‌متر است اما در ایران متوسط نرخ فرونشست زمین حدود سه برابر و ۱۵ سانتی‌متر در سال است. نرخ فرونشست زمین در نقاطی از ایران مانند کرمان سالانه به حدود نیم‌متر می‌رسد.
بحران آب سبب بروز فرونشست هشداردهنده زمین در ایران شده است. بر اساس گزارش سازمان نقشه‌برداری کشور، میانگین نرخ فرونشست زمین در جهان سالانه سه سانتی‌متر است اما در ایران متوسط نرخ فرونشست زمین حدود سه برابر و ۱۵ سانتی‌متر در سال است. نرخ فرونشست زمین در نقاطی از ایران مانند کرمان سالانه به حدود نیم‌متر می‌رسد. خالی‌شدن ناگهانی لایه‌های زیر زمین بر اثر پدیده فرونشست در حالی رخ می‌دهد که بسیاری از شریان‌های حیاتی کشور مانند لوله‌های انتقال آب و گاز، دکل‌های فشارقوی برق و ایستگاه‌های پمپ بنزین و انبارهای سوخت در محدوده پدیده فرونشست زمین قرار دارند. همچنین شماری از فرودگاه‌های کشور، اتوبان‌ها و جاده‌ها و خطوط ریلی و حتی ساختمان‌های شهر در محدوده پدیده فرونشست زمین قرار دارند. به طوری که فرونشست گسترده زمین در اصفهان سبب شد یک شهرک مسکونی به نام شهرک نیروی هوایی خالی از سکنه شود.
زنگ خطر فرونشست زمین
پدیده فرونشست زمین از اوایل دهه 50 خورشیدی در ایران مشاهده شده و از دهه 70 با کاهش ناگهانی و شدید منابع آب زیرزمینی شدت گرفته است. عامل اصلی فرونشست زمین بحران آب است. کاهش سطح آب زیرزمینی باعث فشرده‌شدن لایه‌های خاک و نشست زمین می‌شود و از آنجا که فشرده‌شدن خاک، خلل و فرج بین لایه‌های خاک را از بین می‌برد، امکان ذخیره آب در لایه‌های زیرین خاک وجود ندارد و بارش‌های سالانه به صورت روان‌آب یا سیلاب روی سطح خاک جاری می‌شود. بنابراین پدیده فرونشست زمین نه‌تنها موجب تشدید بحران آب و هدررفت بارندگی و آب شیرین حاصل از آن می‌شود که باعث بروز و تشدید سیلاب در کشور شده است.
بر اساس گزارش مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، در حال حاضر تمامی استان‌های کشور با بحران فرونشست زمین روبه‌رو هستند. بیشترین وسعت فرونشست در استان کرمان گزارش شده و استان‌های البرز، تهران، اصفهان، خراسان‌رضوی، فارس و حتی استان‌های پربارشی مانند گلستان و مازندران هم از این پدیده در امان نبوده‌اند، فقط استان گیلان شدت کمتری از فرونشست را تجربه کرده است. بر اساس گزارش سازمان نقشه‌برداری کشور، متوسط نرخ فرونشست ایران پنج برابر میانگین جهانی است. این گزارش توضیح می‌دهد که اکنون نرخ متوسط جهانی فرونشست زمین سه سانتی‌متر در سال است و میانگین آن در ایران به ۱۵ سانتی‌متر می‌رسد. البته در برخی نقاط کشور مانند پهنه جنوب‌غربی بهرمان در رفسنجان، نرخ فرونشست زمین به ۴۲ سانتی‌متر در سال می‌رسد یا در جنوب البرز در هشتگرد نزدیک به ۳۷ سانتی‌متر در سال فرونشست رخ می‌دهد. بر اساس گزارش مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در حال حاضر بیش از ۴۰۰ شهر ایران از جمله کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان، مشهد و شیراز، در پهنه‌های پرخطر فرونشست زمین قرار دارند. علاوه بر این، خطوط جاده‌ای و ریلی، خطوط انتقال نفت و گاز، شریان‌های حیاتی برق و همچنین آثار تاریخی و فرهنگی کشور هم در معرض آسیب جدی هستند.
فقر قوانین، فقر ابزار و فقر بودجه
فرونشست زمین در ایران در حالی به سطح هشدار رسیده است که علی بیت‌اللهی، رئیس مرکز تحقیقات راه و شهرسازی می‌گوید این پدیده در سایر کشورهای جهان از جمله ژاپن و آمریکا مهار شده است، اما در ایران که نرخ آن به سطوح بحرانی رسیده، نه نقشه‌برداری دقیق و کاملی از تمام سطوح فرونشست در کشور تهیه شده، نه بودجه‌ای برای مهار این پدیده وجود دارد و نه قوانین خاصی برای کنترل وضعیت پیش‌بینی شده است.
او توضیح می‌دهد که قوانین ساخت‌وساز در پهنه جنوب‌غربی بهرمان در رفسنجان که نرخ فرونشست آن ۴۲ سانتی‌متر در سال است، با جایی مثل دامنه‌های دماوند که اصلا فرونشست نداریم یکی است. یا مثلا در جنوب البرز در هشتگرد که نزدیک به ۳۷ سانتی‌متر در سال فرونشست داریم نسبت به هشتگرد جدید که فرونشست نداریم، هیچ تفاوتی از نظر قوانین ساخت‌وساز وجود ندارد.
به گفته این متخصص، «در ایران از ۳۱ استان، ۳۰ استان در معرض خطر فرونشست هستند و حدود ۱۱ استان آن نرخ فرونشست بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال دارند. در ایران بیشترین تعدد فرونشستی جهان تجربه می‌شود و حدود نیمی از جمعیت کشور در پهنه‌های فرونشستی یا مجاور آن مستقرند و کلان‌شهرهای عمده آن نیز در معرض خطر فرونشست هستند، اما حتی یک بند مقررات و ضابطه و آیین‌نامه اجرائی در حوزه ساخت‌وسازها نداریم». بیت‌اللهی تأکید می‌کند: «همان‌جا که فرونشست داریم، کارخانه می‌سازیم و آب مصرف می‌کنیم. کشاورزی ما در منطقۀ دچار فرونشست، با دیگر مناطق فرقی ندارد. به عنوان مثال در معین‌آباد ورامین، صیفی‌جاتی می‌کاریم که در مناطق پرآب هم همان را می‌کاریم». او تأکید می‌کند: «کشور ما نیاز به ضوابط و مقرراتی در خصوص ساخت‌وساز در مناطق دچار فرونشست دارد؛ مثل زلزله که آیین‌نامه و مقررات ملی ساختمان دارد».
علی بیت‌اللهی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی توضیح می‌دهد: «مهار نرخ فرونشست زمین، امری درازمدت است، به عنوان مثال در دشت توکیو ژاپن در سال ۱۹۶۵ سالانه ۱۲.۵ سانتی‌متر فرونشست وجود داشت، اما آنها توانستند در سال ۲۰۰۳ این عدد را به صفر برسانند. بنابراین، رسیدن به نرخ صفر نیاز به زمانی طولانی دارد ولی مداومت به درمان این پدیده لازم است». او تأکید می‌کند: «موضوع بعدی، کاهش در معرض قرارگیری المان‌های آسیب‌پذیر است؛ مثلا برج‌های بلند یا تأسیسات نفتی یا خطوط ریلی یا فرودگاه‌ها در زون‌های فرونشست مکان‌یابی نشود و برای اینکه بدانیم در کاهش خطرات و نرخ فرونشست موفق بوده‌ایم یا نه؟ به سیستم پایش و اندازه‌گیری به تعداد کافی نیازمندیم. هم‌اکنون در جنوب تهران، دو ایستگاه GPS نقشه‌برداری سراسری بیشتر وجود ندارد. بدیهی است که با این امکانات، قطعا خطای زیادی خواهیم داشت».
این متخصص تأکید می‌کند: «یکی دیگر از اقدامات موردنیاز برای کاهش خطر فرونشست، آموزش است. برای مثال، اگر متخصصانی که از دکل‌های برق بازدید می‌کنند با این پدیده آشنا باشند و در صورت مشاهده، گزارش بدهند، بسیار می‌تواند در صیانت از دارایی‌های ملی کمک کند».
به گفته بیت‌اللهی فرونشست زمین اخیرا در دنیا بسیار مورد توجه قرار گرفته است، چون بسیاری از کشورها با آن درگیر شده‌اند. ضمن اینکه موضوع تغییر اقلیم یکی از عوامل ایجاد فرونشست زمین است؛ به خصوص در مناطق ساحلی و کنار رودخانه‌ها، بالاآمدن سطح آب در اثر اقلیم و پایین‌رفتن سطح زمین به خاطر فرونشست موجب شده بسیاری از شهرها در دنیا دچار مشکلات عدیده‌ای شوند. با این حال به نظر می‌رسد که در ایران در حال حاضر پدیده فرونشست زمین بسیار مهجور مانده است و حتی در سطح «ارزیابی و تشخیص» نیست تا به مرحله «کنترل و پیشگیری» برسد.
