ابرشهرهای عربی

کشورهای عربی خلیج فارس، به ویژه امارات متحده عربی، عربستان سعودی و قطر، در یک دهه اخیر با سرمایه‌گذاری‌های کلان و جاه‌طلبانه، خود را به پیشگامان توسعه «شهرهای هوشمند» در جهان تبدیل کرده‌اند. این تحول فقط محدود به زیرساخت‌های فناوری نیست، بلکه بازتعریف کامل شیوه زندگی، کار، و تعامل انسان با محیط زیست را هدف قرار داده است. در این گزارش، با تمرکز بر پروژه‌های نمادینی مانند «دبی هوشمند»، «شهر مصدر» در ابوظبی، «نئوم» در عربستان، و «لوسیل» در قطر، روندها، فناوری‌های کلیدی، دستاوردها، و چالش‌های پیش‌روی این کشورها بررسی می‌شود.

امارات متحده عربی: آزمایشگاه فناوری خاورمیانه

امارات متحده عربی، به عنوان پیشروترین کشور عربی در حوزه شهرهای هوشمند، از سال 2014 با راه‌اندازی پروژه «دبی هوشمند»، تمامی منابع خود را بر دیجیتالی‌سازی خدمات شهری و ادغام فناوری‌های پیشرفته در زندگی روزمره متمرکز کرده است.

بر اساس گزارش «سازمان دبی هوشمند» در سال 2023 حدود 94 درصد از خدمات دولتی این شهر (از ثبت شرکت تا پرداخت قبوض) به صورت دیجیتالی و از طریق اپلیکیشن واحد «Dubai Now» ارائه می‌شود.

این تحول دیجیتال فقط محدود به خدمات اداری نیست؛ سیستم‌های هوش مصنوعی نظارتی در دبی با استفاده از بیش از 500 هزار سنسور IoT، داده‌های لحظه‌ای از مصرف انرژی، ترافیک، و کیفیت هوا را جمع‌آوری می‌کنند. برای مثال، در محله «دبی هیلز»، سیستم روشنایی هوشمند با کاهش 65 درصدی مصرف برق، سالانه از انتشار 12 هزار تن کربن جلوگیری می‌کند.

یکی از جاه‌طلبانه‌ترین پروژه‌های دبی، راه‌اندازی تاکسی‌های خودران در همکاری با شرکت آمریکایی "Cruise" است. تا سال 2030، ناوگان چهار هزار دستگاه تاکسی خودران، 30 درصد از سفرهای درون‌شهری را پوشش خواهند داد.

همچنین، دبی نخستین شهری است که از بلاکچین برای مدیریت تمامی قراردادهای دولتی استفاده می‌کند. بر پایه گزارش بانک جهانی در سال 2024، این سیستم تاکنون 11میلیارد درهم امارات (معادل سه میلیارد دلار) در هزینه‌های اداری صرفه‌جویی کرده است.

در ابوظبی، پروژه شهر مصدر (Masdar City) با سرمایه‌گذاری 22 میلیارد دلار، به عنوان اولین شهر «کربن-صفر» خاورمیانه شناخته می‌شود. این شهر که طراحی آن توسط شرکت بریتانیایی «فاستر + پارتنرز» انجام شده، انرژی خود را صددرصد از طریق نیروگاه خورشیدی «نور ابوظبی» (با ظرفیت دو گیگاوات) و توربین‌های بادی تأمین می‌کند.

سیستم بازیافت آب در مصدر، 80 درصد از آب مصرفی را بازچرخانی می‌کند، درحالی‌که ساختمان‌های این شهر با استفاده از مصالح خاص، 50 درصد کاهش مصرف انرژی دارند. پروژه آزمایشی «اتوبوس‌های خودران» این شهر نیز از سال 2023 آغاز شده و تاکنون صد هزار سفر بدون حادثه را ثبت کرده است.

عربستان سعودی: نئوم؛ شهری از آینده

 پروژه نئوم (NEOM) با بودجه 500 میلیارددلاری، بلندپروازانه‌ترین طرح توسعه شهری در تاریخ معاصر است. این شهر که بخشی از برنامه «چشم‌انداز 2030» عربستان برای کاهش وابستگی به نفت محسوب می‌شود، در منطقه‌ای به وسعت بیش از 26 هزار کیلومترمربع در شمال غرب عربستان (هم‌مرز با اردن و مصر) در حال ساخت است. قلب این پروژه، شهر خطی (The Line) نام دارد: شهری به طول 170کیلومتر، عرض 200 متر، و ارتفاع 500 متر که قرار است 1.5میلیون نفر را در خود جای دهد.

برخلاف شهرهای سنتی، در این شهر هیچ خیابان، خودرو یا آلاینده‌ای وجود نخواهد داشت. حمل‌ونقل کاملا زیرزمینی و مبتنی بر قطارهای پرسرعت (با سرعت 512 کیلومتر بر ساعت) و تاکسی‌های هوایی خودران خواهد بود.

بر اساس گزارش شرکت نئوم در ژانویه 2024، تقریبا 25 درصد از زیرساخت‌های اولیه این شهر (شامل تونل‌های حمل‌ونقل و نیروگاه‌های خورشیدی) تکمیل شده است.

نیروگاه خورشیدی «نئوم سبز» با ظرفیت 10 گیگاوات، بزرگ‌ترین نیروگاه خورشیدی منطقه است که انرژی آن از طریق کابل‌های زیردریایی به مصر و یونان نیز صادر خواهد شد. در حوزه سلامت، نئوم قصد دارد با استفاده از هوش مصنوعی پیش‌بینی‌کننده، بیماری‌ها را قبل از بروز علائم تشخیص دهد. برای مثال، همکاری با شرکت "DeepMind" گوگل، امکان تحلیل داده‌های ژنتیکی دو میلیون داوطلب را فراهم کرده است.

با این حال، منتقدان، پروژه نئوم را با چالش‌های جدی موازی می‌دانند. بر اساس گزارش «سازمان دیده‌بان حقوق بشر» در سال 2023، ساخت این شهر منجر به جابه‌جایی اجباری 20 هزار نفر از قبایل بومی «حویطات» شده است. همچنین، وابستگی عربستان به شرکت‌های خارجی مانند «زیمنس» (آلمان) و ACSاسپانیا برای ساخت فناوری‌های پیشرفته، نگرانی‌ها درباره تحریم‌پذیری پروژه را افزایش داده است.

قطر: میراث جام جهانی 2022 و شهرهای هوشمند

 قطر با هزینه 200 میلیارد دلار برای میزبانی جام جهانی 2022، زیرساخت‌های هوشمند خود را به‌سرعت ارتقا داد. شهر لوسیل (Lusail) که میزبان فینال جام جهانی بود، نماد این تحول است. سیستم «خنک‌کننده هوشمند» لوسیل، با استفاده از سنسورهای IoT و پنل‌های خورشیدی نصب‌شده روی سقف ساختمان‌ها، دمای شهر را در تابستان‌های 50 درجه‌ای به 25 درجه می‌رساند. این سیستم 40 درصد کمتر از سیستم‌های سنتی انرژی مصرف می‌کند. شبکه حمل‌ونقل عمومی قطر نیز با سرمایه‌گذاری 36 میلیارد دلاری، کاملا برقی شده است. مترو دوحه با 37 ایستگاه و 76 کیلومتر خط، روزانه 600 هزار مسافر را جابه‌جا می‌کند و انرژی آن از نیروگاه خورشیدی «الخارصا» (با ظرفیت 800 مگاوات) تأمین می‌شود.

پس از جام جهانی، قطر تمرکز خود را بر توسعه «کشاورزی هوشمند» در مناطق بیابانی گذاشته است. پروژه آگریا (Agria) با استفاده از ربات‌های آبیاری و پنل‌های کنترل رطوبت، تولید محصولات کشاورزی را 70 درصد افزایش داده است. همچنین، در حال حاضر 90 درصد آب شرب قطر از طریق «آب‌شیرین‌کن‌های هوشمند» تأمین می‌شود که با بهره‌گیری از الگوریتم‌های AI، مصرف انرژی را 30 درصد کاهش داده‌اند.

چالش‌های مشترک و راهکارها

با وجود دستاوردهای چشمگیر، کشورهای عربی با موانع مشترکی روبه‌رو هستند:

1. آب‌وهوای سخت: دمای بالای 50 درجه در تابستان، عملکرد سنسورها و سیستم‌های خنک‌کننده را مختل می‌کند. برای مثال، در پروژه نئوم، مهندسان مجبور به استفاده از آلیاژهای خاص در ساخت قطعات الکترونیکی شده‌اند تا در برابر گرما مقاومت کنند.

2. کمبود نیروی متخصص: طبق گزارش سال 2024 مجمع جهانی اقتصاد، 60 درصد از مهندسان فعال در پروژه‌های شهر هوشمند عربی، خارجی هستند. کشورها با راه‌اندازی دانشگاه‌هایی مانند «محمد بن زاید برای هوش مصنوعی» در امارات، در حال پرورش نیروی محلی هستند.

3. امنیت سایبری: حملات سایبری به زیرساخت‌های هوشمند در خلیج فارس، از سال 2020 تاکنون 120 درصد افزایش یافته است. امارات در پاسخ، شهر «دبی‌اینترنت‌سیتی» را به عنوان مرکز امنیت سایبری خاورمیانه توسعه داده است.

آینده شهرهای هوشمند عربی: فرصت‌ها و پیش‌بینی‌ها

ادغام با متاورس: دبی قصد دارد تا سال 2030، نسخه دیجیتالی کامل شهر را در متاورس راه‌اندازی کند تا شهروندان بتوانند خدمات را به صورت مجازی دریافت کنند.

صادرات فناوری: امارات در حال توسعه الگوهای قابل تکرار برای شهرهای هوشمند آفریقایی (مانند کیگالی در رواندا) است.

رشد اقتصادی: برآورد مؤسسه «استاندارد چارترد» در سال 2024 نشان می‌دهد سهم شهرهای هوشمند در تولید ناخالص داخلی امارات تا 2030 به 35درصد خواهد رسید.

منابع مالی

۱. منابع تأمین مالی پروژه‌های کلیدی

پروژه‌های شهر هوشمند در کشورهای عربی عموما از سه منبع اصلی تأمین مالی می‌شوند:

صندوق‌های ثروت ملی:

امارات: پروژه «دبی هوشمند» با بودجه 30 میلیارد دلار، عمدتا از طریق صندوق سرمایه‌گذاری ابوظبی (ADIA) و درآمدهای نفتی تأمین شده است.

عربستان: 60 درصد از بودجه 500 میلیارددلاری نئوم از صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان (PIF) که توسط محمد بن سلمان اداره می‌شود، تأمین شده است. 40 درصد باقیمانده از طریق وام‌های بین‌المللی از جمله بانک چینیICBC و سرمایه‌گذاران خصوصی جذب می‌شود.

فروش نفت:

در سال 2022، عربستان 25 درصد از درآمد نفتی خود (معادل 48 میلیارد دلار) را به پروژه‌های چشم‌انداز 2030، از جمله نئوم، اختصاص داد.

سرمایه‌گذاری خارجی:

پروژه لوسیل قطر با مشارکت شرکت‌های اروپایی مانند وینچی (فرانسه) و زیمنس (آلمان) پیش می‌رود. 35 درصد از سهام این پروژه به سرمایه‌گذاران خارجی فروخته شده است.