عادت کتاب‌نخواندن

پیام حیدرقزوینی:‌ اردیبهشت ماه سال 1398، آخرین دوره نمایشگاه کتاب تهران پیش از همه‌گیری کرونا برگزار شد و پس از آن برای دو سال خبری از نمایشگاه کتاب نبود. امسال اولین دوره نمایشگاه کتاب از زمان همه‌گیری کرونا برگزار می‌شود اما در طول ماه‌هایی که با بحران کرونا روبه‌رو بوده‌ایم وضعیت نشر و فروش کتاب در ایران با تغییراتی همراه بوده که بخشی از این تغییرات پیش از شیوع کرونا آغاز شده بودند اما وضعیت جدید سرعت ظهور و گسترش آنها را بیشتر کرد. کم‌رونق‌شدن کتابفروشی‌ها، رشد فروش اینترنتی کتاب همراه با تخفیف‌هایی بیش از تخفیف‌های بازار رسمی، برگزاری نمایشگاه‌های مجازی و البته گرانی روزافزون کاغذ بخشی از مسائل و تغییراتی هستند که در ماه‌های اخیر در بازار نشر ایران شاهد بوده‌ایم. البته بازار نشر کتاب در ایران با مسائل اصلی و مهم دیگری هم روبه‌رو است که دهه‌هاست با آنها درگیر است و همچنان ادامه دارند.

مسائل قدیمی نشر و فروش کتاب

کتاب‌نخواندن جامعه، سانسور، افت معنادار تیراژ کتاب‌ها و انتشار کتاب‌های بی‌کیفیت به خصوص در حوزه ترجمه از جمله مسائلی هستند که در سال‌های اخیر همواره وجود داشته‌اند.

دهه‌هاست که بخش زیادی از جامعه ضرورتی برای خواندن کتاب احساس نمی‌کند و فراتر از این، کتاب‌خواندن را موضوعی تفننی و از سر شکم‌سیری می‌داند. سیاست‌های اعمال‌شده در حوزه کتاب نیز در طول این چند دهه در شکل‌گیری این مسئله نقشی پررنگ داشته‌اند. در این روند، از یک‌ سو با شعارهای کلیشه‌ای درباره کتاب‌خوانی روبه‌روییم که حجم انبوهی از آنها به خصوص هر سال در آستانه نمایشگاه کتاب دیده و شنیده می‌شود. اما سوی دیگر این تبلیغات کلیشه‌ای، ایجاد موانع بی‌دلیل و دلبخواهی بر سر راه انتشار کتاب‌هایی است که در برخی از آنها نام مهم‌ترین نویسندگان یا مترجمان این چند دهه دیده می‌شود. جلوگیری از انتشار این آثار یا انتشار نصفه‌ونیمه و همراه با تأخیر آنها باعث شده تا ارتباطی منسجم میان مردم و نویسندگان و روشنفکران جامعه شکل نگیرد. در مقابل اما آثاری میان‌مایه جدی گرفته شده و تبلیغ می‌شوند و وقتی به یاد بیاوریم که این جریانی است که در طول چند دهه وجود داشته می‌توانیم ابعاد مسئله را بهتر درک کنیم. حالا کتاب‌نخواندن آن‌قدر عادی شده که هر نوع بحثی درباره ضرورت کتاب‌خواندن فورا بدل به بحثی کلیشه‌ای و حوصله‌سربر می‌شود.

در چنین روندی است که با افت معنادار تیراژ کتاب در سال‌های اخیر روبه‌رو بوده‌ایم. البته وضعیت اقتصادی جامعه و گسترش فقر نیز مسئله مهم دیگری است که در افت تیراژ کتاب تأثیر داشته است. طبق گزارش‌ها و آمارهای رسمی، بخش مهمی از دستمزد و درآمد ماهانه خانوارها صرف مسکن و خوراکی می‌شود و طبیعی است که در این وضعیت گروه‌های زیادی از جامعه در عمل پولی برای کالاهای فرهنگی و از جمله خرید کتاب ندارند. اما این نکته را هم باید در نظر داشت که بازار کتاب در ایران هیچ‌گاه بازار بزرگی نبوده و در دوره‌هایی که وضعیت اقتصادی جامعه بهتر از امروز بوده نیز همچنان شکافی معنادار میان جمعیت و تیراژ کتاب وجود داشته است. به عبارتی، بخش عمده‌ای از کسانی که در طول سال حتی یک کتاب (می‌توان روزنامه و نشریات را نیز اضافه کرد) نمی‌خرند کسانی هستند که به طور کلی هیچ‌گاه کتاب نمی‌خریده‌اند و این به وضعیت درآمد و هزینه‌هایشان مربوط نیست.

انتشار آثار بی‌کیفیت، ترجمه‌های همزمان و اغلب سردستی از آثار پرفروش از دیگر مسائلی هستند که سال‌هاست در بازار کتاب ایران وجود داشته‌اند و حل نشده‌اند.

کرونا و تعطیل‌شدن کتابفروشی‌ها

با دسته‌بندی مشاغل مختلف پس از همه‌گیری کرونا، کتابفروشی‌ها جزء مشاغل گروه 2 قرار گرفتند و هر بار که وضعیت شهرها قرمز اعلام می‌شد کتابفروشی‌‌ها هم تعطیل می‌شدند. تعطیلی‌های گاه و بیگاه کتابفروشی‌ها از یک‌ سو، ضرورت در خانه ماندن مردم از سوی دیگر و رشد فروش اینترنتی کتاب از مهم‌ترین مسائلی بوده‌اند که به طور مشخص در دوره همه‌گیری کرونا شکل گرفتند. اگرچه فروش اینترنتی کتاب پیش از شیوع کرونا هم وجود داشت اما وضعیت جدید امکان‌های تازه‌تری برای فروش غیرحضوری کتاب فراهم کرد و در این دوره با رشد فروش اینترنتی کتاب روبه‌رو بوده‌ایم.

تعطیلی کتابفروشی‌ها در دوره‌های اوج‌گیری شیوع کرونا البته فقط به ایران محدود نبوده و در بسیاری از کشورهای دیگر هم این اتفاق رخ داده است. به دلیل نبود آمار و داده‌‌های مشخص و دقیق نمی‌توان گفت که تعطیلی‌های چندباره کتابفروشی‌ها در طول ماه‌های اخیر چقدر به آنها آسیب زده اما آنچه مسلم است این است که کتابفروشی‌های کوچک‌ و مستقل از ناشران، آسیب بیشتری در این دوره متحمل شده‌اند. این در حالی است که اغلب کارشناسان حوزه نشر معتقد بوده‌اند که کتابفروشی‌ها جزء مشاغل پرریسک کرونایی نیستند و نیازی به تعطیل‌کردن آنها نیست.

اگرچه کتابفروشی‌های بزرگ و تعدادی از ناشران با تمرکز بر فروش آنلاین تا حدودی توانسته‌اند خود را با شرایط جدید وفق دهند اما این امکان برای تمام کتابفروشی‌ها وجود نداشته است. از سوی دیگر، کتابفروشان معتقدند که در فروش تلفنی یا آنلاین مشتری تنها کتاب مورد نظرش را سفارش می‌دهد اما در فروش حضوری، مشتری به قصد خرید یک یا چند کتاب به فروشگاه می‌آید اما ممکن است کتاب‌های دیگری را هم ببیند و بخرد و از این‌رو برخی از کتابفروشان می‌گویند اگرچه فروش آنلاین در این دوره افزایش داشته اما این لزوما به این معنا نیست که فروش کتاب به طور کلی رشد داشته است.

فروشگاه همیشه تخفیف کتاب

یکی از مسائل فروش آنلاین کتاب که با اعتراض گسترده ناشران و کتابفروشان مواجه شده، تخفیف‌هایی است که در فروش مجازی دیده می‌شود. این در حالی است که اتحادیه ناشران و کتابفروشان معتقد است که کتاب کالایی است که تخفیف ندارد و اگر هم کتابفروش یا ناشر بخواهد در شرایط خاصی کتاب‌هایش را با تخفیف به فروش برساند موقعیت و سقف مشخصی برای اعمال تخفیف وجود دارد. درواقع اتحادیه ناشران می‌گوید که کتابفروشان با اجازه اتحادیه و در مقاطعی خاص می‌توانند کتاب‌هایشان را با تخفیف عرضه کنند و چیزی به اسم فروشگاه همیشه تخفیف در کتابفروشی وجود ندارد.

اما آنچه در ماه‌های اخیر در فروش مجازی کتاب بارها تکرار شده، فروش کتاب‌ با تخفیف‌های بالا و گاه با تخفیف‌های 80 درصدی بوده است. این مسئله با اعتراض‌های متعدد کتابفروشان، ناشران و حتی بخش توزیع کتاب همراه بوده و در ماه‌های گذشته چندین نامه اعتراضی نیز از سوی آنها منتشر شده است. اتحادیه ناشران می‌گوید تخفیف‌های این‌چنینی مبنای منطقی ندارد و احتمال تخلف در روند نشر کتاب را مطرح می‌کند. احتمالی مبنی بر اینکه یک ناشر کتاب ناشری دیگر را تنها با تغییر عنوان و نام مؤلف یا مترجم منتشر می‌کند و درواقع تنها هزینه چاپ و صحافی می‌دهد و بعد آن را با تخفیف زیاد به فروش می‌رساند و مترجم و ناشر اصلی که وقت و هزینه کرده‌اند متضرر می‌شوند. در اینکه این اتفاق در بازار کتاب ایران به خصوص در حوزه ترجمه می‌افتد تردیدی نیست و البته این مسئله‌ای مختص به امروز نیست و از سال‌ها پیش وجود داشته است. در بازار کتاب ایران از برخی آثار نزدیک به ده ترجمه وجود دارد اما واقعیت این است که ما با ده مترجم روبه‌رو نیستیم. اگر مترجمی که برای اولین‌بار کتاب را ترجمه کرده، سطر یا بخشی از نسخه اصلی را حذف کرده، در ترجمه‌های دیگر که از روی آن کپی شده‌اند هم دقیقا همان‌ بخش‌ها وجود ندارند و یا اگر اشتباهی در ترجمه رخ داده این اشتباه در نسخه‌های دیگر نیز عینا تکرار شده‌ است. این البته به این معنا نیست که در هر ترجمه مجددی این مسئله وجود دارد. ترجمه مجدد در مواردی ضروری است و این بحثی دیگر است. اینجا درواقع بحث بر سر جعل نام کتاب و نام مترجم و انتشار دوباره آن است.

رواج کتاب‌های الکترونیک و حقوق مؤلفان و مترجمان

حقوق مؤلفان و مترجمان فقط با نسخه‌های کپی‌شده جعلی تضییع نمی‌شود. در چند سال اخیر انتشار نسخه‌های الکترونیکی و صوتی کتاب‌ها رواج بیشتری یافته‌‌اند و به خصوص در دوره همه‌گیری کرونا اقبال بیشتری هم پیدا کردند. مسئله در اینجا این است که سازوکار نظارتی دقیقی برای انتشار آثار وجود ندارد و در موارد زیادی حقوق مؤلف و مترجم در فروش نسخه‌های الکترونیک کتا‌ب‌ها رعایت نشده و شواهد نشان می‌دهد که در مواردی پدیدآورنده کتاب از فروش نسخه الکترونیکی اثرش توسط ناشر بی‌اطلاع بوده است و حقوق مادی و معنوی‌اش توسط ناشر نادیده گرفته شده است.

نمایشگاه کتاب تهران و مسائل همیشگی‌اش

بیست‌ویکم اردیبهشت‌ماه سی‌وسومین دوره نمایشگاه کتاب تهران پس از دو سال تعطیلی آغاز به کار می‌کند. دو سال تعطیلی می‌توانست فرصتی مناسب برای ایجاد تغییراتی در شیوه برگزاری نمایشگاه کتاب باشد؛ نمایشگاهی که در همه این سال‌ها صرفا فروشگاهی بزرگ برای فروش کتاب بوده و فاصله‌ای زیاد با نمایشگاه‌های معتبر و جهانی کتاب داشته است. نمایشگاه کتاب امسال نیز به همان روال سابق برگزار خواهد شد و به همین دلیل تعدادی از ناشران تصمیم گرفته‌اند در نمایشگاه حضور نداشته‌ باشند. برخی ناشران مثل مرکز، قطره، نظر و دیبایه گفته‌اند به منظور حمایت از کتابفروشی‌ها در نمایشگاه شرکت نمی‌کنند. عدم شرکت این ناشران در نمایشگاه کتاب را می‌توان اعتراضی به شیوه فعلی برگزاری نمایشگاه نیز دانست، شیوه‌ای که در آن نمایشگاه کتاب نه مکانی برای تبادل و ارتباط کسب‌وکارهای فرهنگی بلکه صرفا مکانی برای فروش با تخفیف کتاب بوده است.

در سویی دیگر، ناشران کتاب‌های الکترونیکی و صوتی نیز در بیانیه‌ای گفته‌اند در نمایشگاه امسال حضور نخواهند داشت و البته دلیل عدم حضور آنها متفاوت است. آنها گفته‌اند به این دلیل که اجازه داشتن غرفه در کنار ناشران عمومی به آنها داده نشده در نمایشگاه حضور نخواهند داشت.