تأملی در تحرکات منطقه‌ای

در شرایطی که دیپلماسی و راهبرد دولت جدید جمهوری اسلامی ایران در نگاه به همسایگان و سیاست همسایگی در «آمد و شد» کشورهای آسیای میانه و بعضا برخی کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس در دست پیگیری و تبلور‌یافتن بوده و از منظر اولویت‌های کشور جایگاه مشخصی به آن داده می‌شود، همسایگان گوناگون ایران نیز در فرایندی بعضا متفاوت نسبت به مسیر و لنگرگاه همسایه شمالی خلیج‌فارسی خود، در تدارک برای القای تعریف و تصویری جدید از مناسبات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و تلاش برای تبیین و تثبیت جایگاه رهبری خود در منطقه هستند.

سفر ماه آوریل گذشته اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، به ریاض پس از ماجرای قتل جمال خاشقجی در سال ۲۰۱۸ در استانبول و دیدار وی با بن‌‌سلمان، ولیعهد سعودی، روابط دو کشور عربستان و ترکیه را که در بسیاری از موضوعات منطقه‌ای و به‌ویژه دیدگاه‌های دینی - مذهبی دو کشور در جهان اهل سنت در انجماد کامل به سر می‌برد، دچار تحول کرد و روند عادی‌سازی روابط فی‌مابین را با سفر آتی و منطقه‌ای محمد بن‌سلمان که در این هفته به سه کشور مصر، اردن و ترکیه انجام می‌شود، وارد مرحله نوینی خواهد کرد.

ولیعهد عربستان سعودی که پس از ماجرای قتل جمال خاشقجی در شرایط تعریف‌شده مشخصی از انزوای بین‌المللی قرار گرفته بود، ابتدا با سفر ماه دسامبر امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، در چارچوب اوضاع متشنج لبنان و بهره‌گیری از امکانات سعودی برای تأثیرگذاری بر شرایط متلاطم آن کشور و سپس اولین سفر ماه قبل اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، با هدف تلاش برای خروج کشورش از وضعیت نابسامان اقتصادی و مالی در آستانه انتخابات سال آینده ریاست‌جمهوری ترکیه، فرایند احیای سیاسی و مراودات منطقه‌ای و بین‌المللی خود را آغاز کرد. این در حالی است که اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، برای رسیدن به شرایطی که آینده سیاسی داخلی وی را تحت‌الشعاع قرار داده است، مقدمتا دست به تجدید مناسبات نسبتا کم‌رنگ‌شده خود با رژیم صهیونیستی نیز زده و ضمن میزبانی از رئیس این رژیم در آنکارا، مولود چاووش‌اوغلو، وزیر امور خارجه خود را نیز متعاقبا برای تکمیل روند عادی‌سازی مناسبات آنکارا - تل‌آویو و کسب حمایت صهیونیست‌ها به سرزمین‌های اشغالی فرستاد. مناسبات ریاض - آنکارا که تحت تأثیر ماجرای قتل خاشقجی تقریبا به سمت سردی کامل رفته بود، با بسته‌شدن پرونده قضائی این ماجرا در ترکیه و احاله ادامه دادرسی از سوی دستگاه قضائی ترکیه به مسئولان سعودی و محاکمه تشریفاتی تعدادی از اتباع سعودی و صدور احکام قضائی علیه آنها، فرصت لازم را برای آقای اردوغان و دیپلماسی ترکیه در جهت حرکت به سمت عادی‌سازی روابط دو کشور فراهم کرد.

البته پرونده‌هایی مانند تنش در روابط دوحه - ریاض و محاصره دریایی قطر که یکی از شرکای اصلی ترکیه در شورای همکاری خلیج فارس محسوب می‌شود، از سوی عربستان و اختلافات ریاض‌-‌آنکارا در بحران و جنگ‌های سوریه از‌جمله موانعی بوده‌اند که ظاهرا دو کشور بر سر منافع اولی‌تری از آنها عبور کرده و سرمایه‌گذاری‌های عربستان در ترکیه و فروش تسلیحات جنگی پیشرفته ترکیه به ریاض را که می‌تواند در تعادل‌بخشی و بهره‌گیری از آنها در جنگ یمن تأثیرات بسزایی داشته باشد، در دستور مذاکرات آتی خود قرار دادند.

از سوی دیگر و فقط سه هفته پس از تحرک منطقه‌ای محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی و تلاش‌های اردوغان برای فائق‌آمدن بر مشکلات داخلی و منطقه‌ای مربوط به خود، جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده، سرانجام یک‌سال‌و‌نیم پس از به‌قدرت‌رسیدن در کاخ سفید، به هدف شرکت در اجلاس سه‌جانبه سران آمریکا، شورای همکاری خلیج فارس و کشورهای مصر، اردن و عراق، در چارچوب یک سفر منطقه‌ای، پس از دیدار با سران رژیم صهیونیستی به ریاض سفر خواهد کرد.

آنچه از چشم‌انداز عمومی خاورمیانه فعلی و به‌ویژه خلیج فارس در پرتو مذاکرات ناتمام و نافرجام هسته‌ای بین جمهوری اسلامی ایران، ایالات متحده با وساطت اروپایی‌ها از یک‌سو و فراگیر‌شدن جناح همسو با تلاش‌های گسترده رژیم صهیونیستی جهت مقابله با جمهوری اسلامی ایران از طرف دیگر، قابل مشاهده و رصد است، ناظر بر این مدعاست که همسایگان چند‌گانه و مختلف‌المنافع کشور در قبال راهبرد کلان ایالات متحده که تغییر موازنه و خروج از منطقه خاورمیانه برای تمرکز بیشتر بر منطقه هند و پاسیفیک را در دستور کار دارد، در تلاش هستند در فرصت فراهم‌شده خلأ ناشی از حضور قدرت‌های منطقه‌ای، جایگاه و نقش‌آفرینی خود را در آینده نه‌چندان دور هرچه بیشتر تثبیت کنند.