بایدن با چه هدفی به خاورمیانه آمد؛ سفری از اسرائیل تا عربستان
ضیافت خصمانه
بعدازظهر چهارشنبه گذشته سفر جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا به منطقه خاورمیانه و با حضور در اسرائیل آغاز شد؛ سفری که با هر عینکی به آن نگاه شود، یقینا محوریت آن تقابل با جمهوری اسلامی ایران است. کما‌اینکه تمام یا بیشتر برنامه، مواضع اعلامی و اهداف سفر مذکور، چنان‌که از قبل هم قابل پیشی‌بینی بود، به ایران باز‌می‌گشت.
شرق: بعدازظهر چهارشنبه گذشته سفر جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا به منطقه خاورمیانه و با حضور در اسرائیل آغاز شد؛ سفری که با هر عینکی به آن نگاه شود، یقینا محوریت آن تقابل با جمهوری اسلامی ایران است. کما‌اینکه تمام یا بیشتر برنامه، مواضع اعلامی و اهداف سفر مذکور، چنان‌که از قبل هم قابل پیشی‌بینی بود، به ایران باز‌می‌گشت.
اهمیت تقابل ایران به حدی در دهمین سفر بایدن به اسرائیل و اولین حضورش به‌عنوان رئیس‌جمهور ایالات متحده در اسرائیل مشهود بود که از همان دقایق اولیه حضور وی (بایدن) و حتی در جریان استقبال لاپید از بایدن پای پله‌‌های هواپیمای حامل رئیس‌جمهوری آمریکا، نخست‌وزیر اسرائیل مشخصا به ایران پرداخت.
پس از مواضع ضد ایرانی لاپید، نوبت به رونمایی از سلاح لیزری اسرائیلی‌ها برای بایدن رسید که به گفته مقامات تلآویو هدف آن تقابل با پهپادها و موشک‌‌های ایران و نیروهای همسو با ایران در منطقه است. بر اساس گزارش خبرگزاری فرانسه، اسرائیل تصمیم دارد در سایه رونمایی از سامانه جدید لیزری خود به بایدن، چراغ سبز آمریکا را برای کمک مالی بیشتر به بخش دفاعی اسرائیل جلب کند. بنا بر این گزارش، تلآویو امیدوار است با سامانه دفاعی جدید لیزری خود موسوم به «پرتو آهنین»، آسمان اسرائیل را در پی افزایش پرواز هواپیماهای بدون سرنشین در منطقه ایمن کند.
در گام بعدی، صبح پنجشنبه گذشته بود که امضای «بیانیه اورشلیم» در دستور کار قرار گرفت؛ بیانیه یا اعلامیه‌ای که از توافق راهبردی اسرائیل و آمریکا و اجماع نظر بایدن و لاپید بر سر جلوگیری از دسترسی ایران به سلاح هسته‌ای خبر می‌دهد. به دنبال این محوریت ضد ایرانی در سفر رئیس‌جمهوری آمریکا به اسرائیل تمام دیدارهای بایدن با مقامات فعلی و سابق اسرائیلی به صورت مستقیم و غیرمستقیم با ایران، مذاکرات هسته‌ای، نفوذ منطقه‌ای، توان دفاعی و آینده برجام اختصاص داشت.
در ادامه این دیدارها و رایزنی‌ها بود که جو بایدن بعدازظهر پنجشنبه گذشته در کنفرانس خبری مشترک با یائیر لاپید مدعی شد ایالات متحده تا ابد منتظر پاسخ ایران در رابطه با بازگشت به توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ نخواهد ماند. رئیس‌جمهور آمریکا همچنین عنوان کرد نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را از لیست گروه‌های تروریستی خارجی خارج نخواهد کرد. این در حالی است که بایدن چهارشنبه در گفت‌وگو با شبکه ۱۲ اسرائیل ادعا کرده بود کماکان به احیای توافق هسته‌ای با ایران متعهد است.
به دنبال تحرکات ضد ایرانی بایدن و مقامات اسرائیلی بود که اولین پرواز مستقیم از فرودگاه بن‌گوریون در جده، دیروز (جمعه) به زمین نشست. پیش‌تر از آن، اداره کل هواپیمایی عربستان بامداد دیروز (جمعه) اعلام کرده بود حریم هوایی این کشور به روی تمامی پروازهای غیرنظامی که الزامات را رعایت کنند (از‌جمله هواپیماهای اسرائیلی) باز است. به دنبال این اتفاقات بود که نخست‌وزیر اسرائیل از تصمیم عربستان در بازکردن حریم هوایی خود برای تمامی هواپیماهای غیرنظامی تشکر و تأکید کرد به تلاش خود برای افزایش رشد اقتصاد اسرائیل و تقویت امنیت و حفظ منافع اسرائیلی‌ها ادامه خواهد داد.
سپس این نوبت بایدن بود که با یک پرواز مستقیم از اسرئیل به جده رفت تا برای شرکت در نشست سران متحدان آمریکا در خلیج فارس حضور یابد. این نخستین بار است که رئیس‌جمهور آمریکا در پروازی مستقیما از اسرائیل به عربستان سفر می‌کند؛ اقدامی نمادین که تا اندازه‌ای هم به تلاش‌ها برای عادی‌سازی روابط میان ریاض و تلآویو مربوط است. آن‌گونه که باید انتظار داشت، فاز دوم سفر بایدن به خاورمیانه که با حضور در عربستان کلید خورده است نیز به تقابل با ایران اختصاص پیدا کند.
قدم‌های اول نزدیکی اسرائیل و عربستان
سفر رئیس‌جمهور ایالات متحده به اسرائیل و عربستان زمینه‌ساز برداشته‌شدن گام‌هایی ملموس در جهت عادی‌سازی روابط ریاض و تلآویو بود. جو بایدن که برای نخستین بار به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا با گذشت حدود 18 ماه از آغاز ریاست‌جمهوری خود به اسرائیل و عربستان سفر کرد، از توافق‌های اقتصادی و امنیتی تلآویو و ریاض با میانجیگری واشنگتن خبر داد. در جریان سفر دو‌روزه بایدن به اسرائیل، با تصویب جزئیات توافقی بر سر دو جزیره راهبردی تیران و صنافیر در دریای سرخ، راه عربستان سعودی را برای برداشتن گام‌هایی در جهت عادی‌سازی روابط دو‌جانبه هموار کرد.
این توافق که ایالات متحده ماه‌ها بی‌سروصدا درحال میانجیگری میان عربستان سعودی، اسرائیل و مصر برای رسیدن به آن بوده است، یک دستاورد مهم سیاست خارجی برای دولت بایدن در خاورمیانه محسوب خواهد شد. مقام‌های اسرائیلی گفتند اسرائیل چراغ سبز توافق بر سر جزایر دریای سرخ را به ایالات متحده نشان داده است. به گفته آنها جزئیات توافق بر سر جزایر تیران و صنافیر مورد تأیید دفتر نخست‌وزیری، وزارت امور خارجه و وزارت دفاع اسرائیل قرار گرفته است.
مالکیت جزایر تیران و صنافیر از زمان فروپاشی امپراتوری عثمانی در پایان جنگ جهانی اول، میان عربستان سعودی، مصر و اسرائیل جابه‌جا شده است. بر اساس این گزارش، توافق نهایی فعلی برای انتقال دو جزیره تیران و صنافیر از مصر به حاکمیت عربستان سعودی با موافقت اسرائیل، شامل خروج نیروهای نظامی چندملیتی مستقر در این جزایر (آن‌طور که عربستان سعودی می‌خواهد) و انتقال آنها به مواضعی جدید در شبه‌جزیره سینای مصر و همچنین نصب دوربین‌هایی برای نظارت بر فعالیت‌ها در جزایر و تنگه تیران است.
عربستان سعودی نیز بر اساس این توافق به ایالات متحده ضمانت می‌دهد که به تعهدهای مرتبط با توافق‌نامه صلح ۱۹۷۹ میان اسرائیل و مصر و به‌ویژه آزادی کشتیرانی در تنگه تیران برای کشتی‌های اسرائیلی پایبند باشد. ایالات متحده نیز بر اساس تعهدات سعودی‌ها به اسرائیل درباره آزادی دریانوردی تضمین امنیتی خواهد داد.
آن‌طور که وب‌سایت اکسیوس پیش از این گزارش داده بود، این توافق در ضمن توافقی جداگانه با عربستان سعودی را امکان‌پذیر می‌کند که بر اساس آن، خطوط هوایی اسرائیل اجازه پیدا می‌کنند از حریم هوایی عربستان برای پروازهای مسیر شرق به هند و چین استفاده کنند و همچنین مسیر پروازهای چارتر مستقیم از اسرائیل به عربستان سعودی را برای زائران مسلمانی که می‌خواهند به مکه و مدینه بروند، باز می‌کند. مقام‌های اسرائیلی گفتند قرار است این تحولات در جریان سفر جو بایدن به عربستان سعودی اعلام شود. جو بایدن در نشست خبری مشترک با یائیر لاپید، نخست‌وزیر انتقالی اسرائیل، در اورشلیم گفت به برداشته‌شدن گام‌های احتمالی برای عادی‌سازی روابط عربستان سعودی با اسرائیل «خوش‌بین» است.
با‌این‌حال، تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند که بعید است ریاض در طول سفر بایدن یا زمانی که ملک سلمان ۸۶ساله هنوز بر عربستان سلطنت می‌کند، با روابط رسمی با اسرائیل موافقت کند. مدت کوتاهی پس از توافق‌نامه معروف به آبراهام در سال ۲۰۲۰، عربستان اجازه پرواز یک هواپیمای اسرائیلی در مسیر ابوظبی بر فراز خاک خود را داد و اعلام کرد پروازهای امارات به همه کشورها می‌تواند بر فراز این پادشاهی انجام شود.
با‌این‌حال، اعلامیه روز گذشته عملا محدودیت‌های پروازی را برای هواپیماهایی که «به اسرائیل و از اسرائیل» سفر می‌کنند، لغو می‌کند. عربستان در ابتدای ماه می اعلام کرد قصد دارد به یک قطب جهانی در حمل‌ونقل هوایی تبدیل شود و ترافیک هوایی سالانه خود را سه برابر کند و تا پایان این دهه به ۳۳۰ میلیون مسافر برساند. ریاض همچنین قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ رقم صد میلیارد دلار به این بخش تزریق کرده و یک خط هوایی ملی جدید را راه‌اندازی کند و هم‌زمان یک «مگا‌فرودگاه» جدید در ریاض بسازد.
ایده بازار مشترک
وزیر دارایی اسرائیل ابراز امیدواری کرده سفر بایدن به اسرائیل و عربستان منجر به شکل‌گیری بازار مشترک خاورمیانه شود. آویگدور لیبرمن در جریان سخنرانی در کنفرانسی اقتصادی گفت: «زمان ایجاد یک بازار مشترک جدید در خاورمیانه با مشارکت اسرائیل، عربستان سعودی، اردن و سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس فرا رسیده است». به گفته لیبرمن، شکل‌گیری این بازار هم از نظر امنیتی و هم از لحاظ اقتصادی چالش‌برانگیز خواهد بود. وزیر دارایی اسرائیل چشم‌انداز بازار مشترک منطقه‌ای را شامل شبکه بزرگراهی و ریلی توصیف کرد که مناطقی همچون اسرائیل، اردن، عربستان سعودی، بحرین و امارات عربی متحده را به یکدیگر متصل می‌کند. اسرائیل با حمایت ایالات متحده در سال ۲۰۲۰ نسبت به عادی‌سازی روابط خود با چهار کشور عربی شامل امارات، بحرین، سودان و مراکش اقدام کرد؛ با این وجود عربستان سعودی همچنان به دلیل عدم حصول توافق رسمی در مورد تشکیل کشور مستقل فلسطینی، از به رسمیت شناختن رسمی اسرائیل خودداری کرده است.
