بحران آب کشور با حضور کارشناسان و کنشگران حوزه آب و محیط زیست بررسی شد
ایران مقام چهارم کم‌آبی در جهان
بحران آب جدی است؛ این جمله مدت‌هاست ذکر روزانه کارشناسان و دلسوزان است. برخی از پژوهشگران، خشکسالی و تغییرات اقلیمی را علت شرایط فعلی می‌دانند و گروهی دخل و تصرف بی‌رویه در منابع آبی را عامل این بحران جبران‌ناپذیر و عده‌ای مدیریت نادرست مصرف آب در کنار مدیریت ناکارآمد مسئولان، اما همه متفق‌القول بر این باورند که با این روند آینده روشنی پیش‌رو نخواهد بود و ایران به سرزمینی بیابانی و خالی از سکنه تبدیل خواهد شد.
شرق: بحران آب جدی است؛ این جمله مدت‌هاست ذکر روزانه کارشناسان و دلسوزان است. برخی از پژوهشگران، خشکسالی و تغییرات اقلیمی را علت شرایط فعلی می‌دانند و گروهی دخل و تصرف بی‌رویه در منابع آبی را عامل این بحران جبران‌ناپذیر و عده‌ای مدیریت نادرست مصرف آب در کنار مدیریت ناکارآمد مسئولان، اما همه متفق‌القول بر این باورند که با این روند آینده روشنی پیش‌رو نخواهد بود و ایران به سرزمینی بیابانی و خالی از سکنه تبدیل خواهد شد. در‌این‌میان همواره مردم هم در کنار متخصصان نسبت به شرایط فعلی و آینده پیش‌رو مواضعی داشته‌اند. در جدیدترین مطالبه مردمی، کارزاری تحت عنوان درخواست رسیدگی به وضعیت بد آب و قطعی آن در شهرکرد راه‌اندازی شده است که تاکنون بیش از هشت هزار نفر از آن حمایت کرده‌اند. مردم در این نامه خطاب به رئیس‌جمهور، رئیس مجلس و رئیس قوه قضائیه نوشته‌اند: «شهرکرد مرکز استان چهارمحال‌و‌بختیاری در ۵۴۰ کیلومتری پایتخت ایران اسلامی با دارا‌بودن ۱۱ درصد از منابع آبی کشور برای چهارمین روز متوالی با بحران بسیار شدید تأمین آب آشامیدنی مواجه شده است و در بسیاری از مناطق با تانکر عملیات آب‌رسانی صورت می‌گیرد. قطعا این بحران حاصل ترک فعل چندین بار مسئولان اجرائی است که موجب ایجاد مشکلات متعدد برای مردم شده است؛ بنابراین مستدعی است دستورات لازم را برای رفع بحران و جلوگیری از تکرار اشتباهات صادر کنید». اما شهرکرد تنها شهر ایران نیست که در آینده با کمبود آب مواجه خواهد شد. همان‌طور که از سال‌های پیش بارها شاهد اعتراضات مردم اصفهان، خوزستان و یزد بر سر آب و حقابه بوده‌ایم و بعید است این رخداد تلخ برای دیگر شهرها نیز اتفاق نیفتد. براساس‌این اتاقی در کلاب هاوس با حضور تعدادی از کارشناسان و کنشگران حوزه آب و محیط زیست با عنوان «شهرکرد، همدان... بحران بعدی آب کجاست؟» برگزار شد و راه‌های پایان این بحران مورد بررسی قرار گرفت.
بحران بعدی آب در شهرهای فلات مرکزی
در این نشست مجازی «محسن موسوی» استاد دانشگاه و پژوهشگر در حوزه آب، گفت: «در کشور ایران بین صد تا صدو‌پنج میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر وجود دارد؛ اما از این میزان باید 40 درصد را برای محیط زیست کنار گذاشت و باقی را با برنامه‌ریزی به مصرف رساند؛ اما در‌حال‌حاضر این میزان در کشور صفر است که نتیجه آن وضعیت فعلی تالاب‌ها و رودخانه‌هاست».
او افزود: «میانگین سرانه هر ایرانی از آب تجدیدپذیر عددی در حدود 1200 مترمکعب است که به سمت تنش آبی می‌رود؛ اما با جدا‌کردن مناطق شمالی و غربی کشور می‌توان به این نتیجه دست یافت که سرانه آب در فلات مرکزی که بیش از 60 درصد جمعیت و 80 درصد صنایع در آن متمرکز شده، تنها 200 متر مکعب است که مشابه بعضی از کشورهای خشک آفریقایی است؛ پس شرایط در فلات مرکزی بسیار بحرانی است و شهرهای فلات مرکزی مانند شیراز، نیشابور، مشهد، قم و اصفهان، یکی‌یکی به شرایط مشابه همدان و شهرکرد مبتلا می‌شوند».
موسوی تنها راهکار نجات کشور را انتقال سریع نیمی از صنایع به سمت سواحل دریای عمان و ایجاد کلان‌شهرها در این منطقه دانست و عنوان کرد: «در‌حال‌حاضر دو راهکار تعادل‌بخشی چاه‌های آب زیرزمینی و سازگاری با کم‌آبی و ریاضت آبی در کشور موفق نخواهد بود و نمی‌توانیم به همین روش فعلی به صورت درازمدت آب شهرها را تأمین کنیم و شهرها یکی پس از دیگری دچار مشکل می‌شوند؛ چون جمعیت دچار افزایش است».
او ادامه داد: «فلات مرکزی ایران مشابه کشور خاصی است که 45 میلیون جمعیت و حدود 80 درصد ثروت ملی دارد و سرانه آب آن 200 متر مکعب است که یک نمونه استثنائی در دنیاست و حل مشکل آب در این منطقه با انتقال آب حل نمی‌شود؛ بلکه باید طبق یک برنامه درازمدت 20ساله، فلات مرکزی را از جمعیت و بارگذاری تخلیه کنیم؛ چون بارگذاری در این منطقه
بیش از حد است».
این پژوهشگر در حوزه آب، گفت: «به‌مرور شهرهایی که در دشت و مناطق پایین‌تر هستند هم با مشکل بی‌آبی روبه‌رو می‌شوند. ما نصف آب استاتیک را که آب دائم برای نسل‌های آینده است، از بین برده‌ایم و آب دینامیک را که آب تجدیدپذیر زیر زمین است، به صورت کامل مصرف کرده‌ایم و در زیر زمین آبی نیست».
او عنوان کرد: «همدان ظرفیت این جمعیت را ندارد، اصفهان به کشاورزی و صنعت نیاز ندارد، نیشابور در حال فرونشست دو کارخانه فولاد دارد. تمام این شهرها تاریخی هستند و به وسیله توریست می‌توانند کسب درآمد کنند؛ اما ظرفیت توریستی را رها کرده‌ایم و به فولاد و پتروشیمی پرداخته‌ایم».
دغدغه کشور باید آب باشد نه برجام
«علیرضا شریعت» دبیر فدراسیون صنعت آب ایران نیز در این نشست مجازی با انتقاد از تغییر ساختار مدیریت آب کشور در سال‌های گذشته، گفت: «ساختار وزارت نیرو ساختار مدیریت حوضه آبریز کشوری بود و بر اساس آن ما شش حوضه مدیریت آبریز در کشور داشتیم که هر حوضه متولی خود را داشت و در آن مقطع مشکلاتی که امروز با آن مواجه هستیم نداشتیم و هیچ نزاعی بین استان‌ها شکل نمی‌گرفت و یک متولی تخصیص، آب را بر اساس منابع بین استان‌های هم‌جوار حوضه آبریز توزیع می‌کرد و شرایط بسامانی بود اما بعد از تغییر ساختار وزارت نیرو از حوضه آبریز به مدیریت استانی و شکل‌گیری آب منطقه‌ای در درون استان با همراهی مقامات ارشد استانی به دنبال توسعه استان‌ها در صنعت، کشاورزی و توسعه جمعیتی بودند و برای دستیابی به این توسعه نامتوازن به منابع آب و منابع طبیعی استان‌ها دست‌درازی کردند و اثرات این تصمیم باعث شده است تا به جنگ آب بین روستاها، شهرها و استان‌ها رسیده‌ایم».
او انتقال صنایع به دلیل تضاد منافع را غیرممکن دانست و افزود: «الان باید دغدغه کشور آب باشد تا برجام ولی با این وضعیت آینده خوبی برای کشور پیش‌بینی نمی‌شود چون زیست‌بوم و تمدن کشور دارد نابود می‌شود و افرادی که می‌خواهند کشور را نجات دهند ذی‌صلاح نیستند و توانایی این کار را ندارند و بخش خصوصی و متخصصان را بازی نمی‌گیرند».
شریعت با انتقاد از عدم بازگشت پساب به چرخه مصرف در کشور، گفت: «تغییر الگوی کشت به‌راحتی امکان‌پذیر نیست و باید به کشاورز تضمین داده شود که محصول تولیدی خریداری‌شده و امکانات موردنیاز تأمین می‌شود تا اطمینان کند و شرایط را بپذیرد ولی وقتی دستوری باشد امکان‌پذیر نخواهد بود». او عنوان کرد: «حکمرانی درست یعنی بخش خصوصی، مردم و حکمرانان در کنار هم بنشینند، راهکار بدهند و به اجماع برسند اما در حال حاضر منافع فردی به منافع ملی ارجحیت یافته و به مردم هم نمی‌توان خرده گرفت».
دبیر فدراسیون صنعت آب ایران با بیان این جمله که آب با سیاست نزدیکی ندارد و وجهه مذهبی داشته و از انفال است و به حیات و ممات برمی‌گردد، گفت: «متأسفانه در حال حاضر آب به موضوعی برای نزاع و درگیری تبدیل شده است و برنامه‌ریزان هم نسخه‌ای برای نجات آب نداشته و دغدغه‌ای برای آن ندارند». او افزود: «کشوری که برای زیست مناسب نیست نه دولت دارد نه مردم. ما به شرایطی رسیده‌ایم که مشکل آب شرب داریم و باید بپذیریم دغدغه اصلی کشور آب است و باید گفتمان ملی شکل بگیرد و همه تصمیم بگیریم و پای آن بایستیم و بپذیریم در سراشیبی است».
90 درصد منابع آب صرف کشاورزی افسارگسیخته می‌شود
همچنین در ادامه «محمد احمدی» کنشگر آب در استان همدان، گفت: «استان همدان 80 درصد وابسته به سفره‌های آب زیرزمینی است و در برخی نقاط هم صددرصد وابستگی دارد یعنی اگر سفره‌های آب زیرزمینی را از دست بدهیم آن دشت از بین رفته است». او افزود: «همدان تنها استان در غرب کشور است که تمام دشت‌ها با مدیریت درخشان مسئولان یا ممنوعه یا ممنوعه فوق بحرانی یا ممنوعه بحرانی است و چند مورد هم برای همیشه خشک و تا ابد غیرقابل احیا شدند و به دلیل تغییر شکل آبخوان حتی اگر در سال‌های آینده هم بارندگی رخ دهد، احیا نخواهند شد».
احمدی با بیان اینکه استان همدان در سال جاری 450 میلیون مترمکعب به آب‌های زیرزمینی بدهی دارد، عنوان کرد: «هیدروگراف تمام دشت‌های همدان رو به سقوط است. میانگین سقوط سالانه در دشت اسدآباد 1.7 بوده ولی سال گذشته چهار متر سقوط کرده و امسال وضعیت بدتر خواهد بود». او با انتقاد از عدم هماهنگی
بین دستگاهی، گفت: «آب منطقه‌ای چاه‌های غیرمجاز را می‌بندد ولی جهاد کشاورزی با افتخار اعلام می‌کند که مقام اول تولید یونجه در کشور را داریم. چرا باید تولیدکننده عمده چغندر باشیم درحالی‌که 90 درصد منابع آب را بدون هیچ الگویی صرف تولید کشاورزی افسارگسیخته می‌کنیم».
این کنشگر استان همدان افزود: «معیشت جایگزین باید برای کشاورز در نظر گرفته شود، اما حتی اقدامات کوچک هم انجام نشده است. یک تغییر الگوی کشت کوچک همچون جابه‌جایی گندم با چغندر یا کلزا با یونجه حجم بسیار زیادی صرفه‌جویی در بردارد». او همچنین با گلایه از دانشگاه همدان و شبکه تشکل‌های استان در قبال رویارویی با ابر‌چالش این استان، عنوان کرد: «در دشت اسدآباد سالانه 20 سانتی‌متر فرونشست داریم و مقام اول فروچاله‌ها را شاید در دنیا داشته باشیم. کبودرآهنگ 32 فروچاله دارد که فاجعه است. انتقال آب از تالوار راه‌حل پایدار نیست و می‌شود این هزینه صرف خرید چاه‌های کشاورزی شده و کشاورزی مهار شود».
احمدی ادامه داد: «در سال جاری به علت اینکه دولت قیمت مناسبی برای گندم گذاشت، کشاورزان از آن استقبال کردند و به سمت کشت گندم رفتند. گندم سه نوبت آبدهی نیاز دارد اما چغندر 14 نوبت آبدهی می‌خواهد و محصول یونجه و سیب‌زمینی هم به همین منوال است. وقتی مشکل آب داریم، چه لزومی دارد این محصولات کشت شود».
او با بیان اینکه کشور ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان 140 برابر بیشتر فرونشست داشته و در این زمینه رکورددار است، گفت: «ایران مقام چهارم کم‌آبی جهان را دارد و از 609 دشت کشور 400 تا ممنوعه و بحرانی و فوق‌بحرانی و تعدادی ازدست‌رفته است و تنها راه بهبود شرایط، توقف کشاورزی در برخی نقاط است».
این کنشگر آب، افزود: «در استان همدان بعضی کشت‌ها باید تغییر پیدا کند و کشت نشایی ترویج داده شود؛ چون این کشت باعث می‌شود پنج نوبت آبدهی از مراحل آبدهی چغندر کم شود که حجم بزرگی است. فضای آب در کشور ما فضای بهره‌برداری است نه حفاظت و به همین دلیل آنچه در همدان می‌بینیم، کاهش آبدهی و تخریب چاه‌ها و خشکی و شور‌شدن آب‌ها و تبدیل صدها هزار هکتار اراضی کشاورزی به شوره‌زار است که دیگر قابلیت کشت ندارد و رهاشده است».
ضرورت کشت محصولات آب‌بر در سواحل دریای عمان
در این نشست مجازی «مراد سپهوند» دکترای خاکشناسی و پژوهشگر خاک و آب نیز با انتقاد از شعار خودکفایی و تولید محصول در حوزه کشاورزی، گفت: «مطابق آخرین اطلاعات از وزارت جهاد کشاورزی، 9 میلیون هکتار از اراضی باغی و زراعی به‌صورت آبی کشت می‌شود و شش میلیون هکتار هم از نوع دیم است و سالانه حدود 135 میلیون تن انواع محصول زراعی، باغی، دامی و... در کشور تولید می‌شود که 10 میلیون تن از آن صادر شده و شش میلیارد دلار درآمد ارزی نصیب کشور می‌کند اما در مقابل آن سالانه حدود 20 تا 30 میلیون تن محصولات موردنیاز کشاورزی وارد می‌شود که از این نظر تراز تجاری کشاورزی کشور منفی است». او افزود: «چرا برای جلوگیری از چند‌میلیارد دلار واردات در کشوری که با کمبود آب روبه‌روست، چغندرقند کشت می‌شود تا 500 هزار تن شکر تولید شود و نیشکری کشت می‌شود که به سه میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد و درنهایت یک میلیون تن شکر تولید می‌شود که قیمت آن کمتر از یک میلیارد دلار است».
این پژوهشگر خاک و آب با تأکید بر ضرورت کشت محصولات آب‌بر کشور در سواحل دریای عمان گفت: «استان همدان در تولید محصولات پرآب همانند سیب‌زمینی، یونجه و چغندر در کشور پیشگام است اما اگر همین مسئله را به شیوه مقتضی حل کنید قطعا مشکل آب همدان حل خواهد شد».
«حامد بیدی» مدیرعامل کارزار نیز با اشاره به ثبت چندین نامه در این سامانه درباره مسئله آب، گفت: «برخی مسائل تا اتفاق نیفتد برای شهروندان عادی ملموس نخواهد بود؛ مثل بیماری کرونا که همیشه هشدار وقوع بیماری همه‌گیر داده می‌شد و ما آن را در فیلم‌های آخرالزمانی می‌دیدیم، آب هم دارد برای ما مردم ایران شبیه این ماجرا می‌شود اما نمی‌توانیم این شرایط را مانند نیاکانمان در گذشته‌های دور به قضا و قدر آسمانی مرتبط بدانیم، چون این شرایط نتیجه مستمر سیاست‌گذاری‌ها و عملکرد دولت‌ها بوده است و هنوز بسیاری از مردم نسبت به آن آگاهی ندارند و بسیاری از مردم تصور می‌کند معضل آب به دلیل خشکسالی است». او افزود: «کافی است کلمه آب را در سایت کارزار جست‌وجو کنید و ببینید که ده‌ها کارزار که مستقیم با مسئله آب، رودخانه‌ها و تالاب‌ها فعال هستند و بالای صدها کارزار غیرفعال در این فهرست جست‌وجو وجود دارد که در سرتاسر جغرافیای این کشور پراکنده هستند».
بیدی در پایان گفت: «این موضوع نشان‌دهنده این است که مسئله آب به‌صورت مقطعی و برای یک یا دو شهر نیست و یک اشکال سیستماتیک فراگیر وجود دارد که نقاطی که از نظر سابقه تاریخی به خاطر آبادانی آن منطقه تمدن‌خیز بودند، الان دچار مشکل جدی آب هستند».
