درباره زلزله مهم 28 مرداد 1402 در مشا

اهمیت زلزله‌های کوچکی که در اطراف تهران رخ می‌دهد، با چند زمین‌لرزه کوچک در تیر و مرداد 1402 مجددا مطرح شد. زلزله قیامدشت با بزرگای ۳.۴ ساعت ۷:۰۴ صبح سه‌شنبه 20/4/ ۱۴۰۲ در ۲۰‌کیلومتری جنوب شرق تهران در محدوده گسل ایوانکی رخ داد. 

۱۲ مرداد ۱۴۰۲ زلزله‌ای به بزرگای 3.5 در جوادآباد ورامین ثبت شد. در نهایت زلزله شنبه 28 مرداد 1402 که بزرگای آن به 4.5 اصلاح شد، نشانه مشخصی از لرزه‌خیز‌بودن گسل مشا در قطعه شرقی آن است. افزایش فعالیت پیش‌لرزه‌ها قبل از شوک اصلی در بعضی موارد قبلی پیش از زمین‌لرزه‌های مهم قبلی گزارش شده به نحوی که پیش‌لرزه‌ها با تغییرات تنش مرتبط با بسیاری از زمین‌لرزه‌ها و پس‌لرزه‌ها پس از بیشتر زلزله‌ها بخشی از یک فرایند هستند. افزایش فعالیت لرزه‌ای در یک منطقه به‌عنوان روشی برای پیش‌بینی زمین‌لرزه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است؛ در زلزله چهارم فوریه 1975 هایچنگ چین، بخشی از تخلیه استرس قبل از شوک اصلی با افزایش فعالیت لرزه‌ای در پیش‌لرزه‌ها انجام شد. با این حال اکثر زمین‌لرزه‌ها فاقد الگوهای پیش‌لرزه آشکار هستند. اغلب زلزله‌های کوچک پیش‌لرزه نیستند. احتمال اینکه یک زلزله بزرگ در عرض سه روز در همان نزدیکی رخ دهد چیزی حدود شش درصد است. تقریبا 94 درصد احتمال دارد که هر زمین‌لرزه‌ای پیش‌لرزه نباشد.

به طور معمول پس‌لرزه‌ها برای هفته‌ها یا ماه‌ها پس از زلزله اصلی به صورت متوالی رخ می‌دهند. با گذشت زمان از شدت و فراوانی آنها کاسته می‌شود. 1 در 15 احتمال وجود دارد که یک زلزله معین یک «پیش‌لرزه» قبل از یک زلزله بزرگ‌تر باشد. در توالی زلزله چهارم تا ششم جولای 2019، ریجکرست، کالیفرنیا، یک شوک اصلی 6.4 دو روز بعد با زلزله‌ای با بزرگای 7.1 همراه شد.

دره مشا محل عبور گسل مشا در شمال دماوند است. قطعه شرقی گسل مشا دقیقا جایی است که شهرک مشا روی آن ساخته شده است. این قطعه لرزه‌خیزی بالاتری نسبت به بخش‌های مرکزی و غربی گسل مشا دارد. علاوه بر زلزله 28 مرداد 1402، در 19 اردیبهشت 1399 زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 5.1 در همین محل رخ داد. قفل‌شدگی گسل مشا در این ناحیه برای ایجاد یک گسیختگی مورد مهمی برای نگرانی از وقوع یک زمین‌لرزه با بزرگای بیش از هفت در فاصله حدود 50 کیلومتری تهران است. این بخش از گسل مشا در سال‌های 1930، 1955 و 1983 زمین‌لرزه‌هایی را تجربه کرده و همچنین فعالیت‌های خرد لرزه‌ای با توالی لرزه‌ای که به‌ویژه در سه‌ساله اخیر در این بخش از گسل دیده می‌شود، به اثر احتمالی آتشفشان دماوند بر لرزه‌خیزی این بخش از گسل مربوط است.

کنترل توسعه یا ممنوعیت ساخت‌وساز روی گسل‌های فعال یا نزدیک به آن، در حدود 50 سال اخیر موضوع قانون ملی و ایالتی در آمریکا و در 30 سال اخیر در نیوزیلند بوده است. در این دستورالعمل‌ها کاربری زمین برای ساخت بنا روی یا نزدیک به گسل‌های فعال ارائه می‌شود. هدف این مقررات کمک به مقامات برای به ‌حداقل‌ رساندن ریسک زلزله و تعیین زمان لازم برای کاهش ریسک است. چنین دستورالعمل‌هایی هنوز به صورت قانون لازم‌الاجرا برای تمام گسل‌های ایران در دسترس نیست. البته در داخل مناطق شهری در تهران و تبریز چنین مقرراتی هم‌اکنون نیز موجود است. به هر حال، مانع‌شدن از ساخت بنا یا توسعه شهری در حالتی که ساختمان‌سازی به یکی از مهم‌ترین جنبه‌های کسب درآمد تبدیل شده، کاری بسیار سخت است. ویلاهای منطقه مشا نیز اکثرا به گروه‌های اجتماعی بسیار ثروتمند جامعه متعلق است. در این صورت جلوگیری از توسعه چنین منطقه‌ای حتی هنگامی که گسلی فعال از آن عبور می‌کند، بسیار سخت و پیچیده است.

توسعه در مناطق گسله برای کاهش ریسک با این مبانی قابل تعریف است:  محاسبه دقیق دوره بازگشت زمین‌لرزه‌های مهم روی گسل‌ها که نشانگر احتمال گسیختگی گسل در آینده احتمالا نزدیک است، تحلیل پیچیدگی گسلش که توزیع و تغییر شکل زمین را در اطراف یک پهنه گسله مشخص می‌کند، درجه‌بندی اهمیت ساختمان‌ها منجر به تعیین سطح قابل قبول ریسک زلزله برای انواع مختلف ساختمان‌ها در یک پهنه حریم ممنوعه گسله فعال می‌شود. 

نقش شوراهای شهر و مقامات منطقه‌ای در برنامه‌ریزی برای خطر گسیختگی گسل و عملیاتی‌کردن چنین مقرراتی بسیار حیاتی است. شوراها می‌توانند رویکرد توسعه مبتنی بر ریسک برای تعیین و به‌کاربری سطوح قابل قبول ساختمان‌سازی در منطقه حریم گسله اتخاذ کنند. ما امیدواریم استفاده از این دستورالعمل‌ها به جلوگیری یا کاهش خطرات مرتبط با ساخت‌وساز روی یا نزدیک به گسل‌های فعال کمک کند.