نگاهی به پروژههای ترانزیتی منطقه که در حال راه‌اندازی هستند و می‌توانند مختصات ژئوپلیتیک خاورمیانه را تحت تأثیر قرار دهند
دالان‌های عنکبوتی
چندی پیش خبر راه‌اندازی دالان ترانزیتی هند- خاورمیانه رسانه‌ای شد؛ دالانی در جنوب ایران بدون آنکه از خاک کشور ما بگذرد. به فاصله کوتاهی پس از آن خبر رسید که در شمال غرب ایران هم جمهوری آذربایجان و ترکیه درصدد هستند که کریدور زنگه‌زور را راه‌اندازی کرده و نوار مرزی ایران و ارمنستان را قطع کنند و حالا خبر می‌رسد که یک کریدور دیگر با عنوان کریدور میانی بناست از آسیای میانه تا اروپا برسد.
مهفام سلیمان‌بیگی: چندی پیش خبر راه‌اندازی دالان ترانزیتی هند- خاورمیانه رسانه‌ای شد؛ دالانی در جنوب ایران بدون آنکه از خاک کشور ما بگذرد. به فاصله کوتاهی پس از آن خبر رسید که در شمال غرب ایران هم جمهوری آذربایجان و ترکیه درصدد هستند که کریدور زنگه‌زور را راه‌اندازی کرده و نوار مرزی ایران و ارمنستان را قطع کنند و حالا خبر می‌رسد که یک کریدور دیگر با عنوان کریدور میانی بناست از آسیای میانه تا اروپا برسد. مسیر دیگری که باز هم بدون حضور ایران تعریف شده و به نظر می‌رسد که به دنبال بالا‌گرفتن تنش میان بلوک غرب و بلوک شرق این موضوع به‌سرعت در حال شکل‌گیری است تا چین و روسیه را از بازار ترانزیت کالا و انرژی پس بزند. از آن سمت عراق هم اعلام کرده که در حال راه‌اندازی کریدوری شمالی- جنوبی با عنوان راه توسعه است که ایران هم در این کریدور سهمی ندارد. اتفاقی که بنا بر گفته کارشناسان می‌تواند منجر به مشکلی در عرصه ژئوپلیتیک شود و فرصت زیادی برای شرکت در این پروژههای منطقه‌ای و جهانی نمانده است.
کریدور میانی؛ از آسیای میانه تا غرب اروپا
توسعه کریدور میانی و جذب منابع مالی برای پروژههای زیرساختی تحت ابتکار «دروازه جهانی» آغاز شده است. به‌تازگی صدراعظم آلمان و سران کشورهای قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان برای توسعه کریدور میانی با هدف اتصال اروپا به آسیای میانه و گسترش روابط اقتصادی توافق کردند. آنها همچنین حمایت خود را از ابتکارات توسعه مسیر کریدور میانی که هدف آن اتصال منطقه آسیای میانه با اروپا از طریق قفقاز، دریای سیاه و ترکیه است، اعلام کردند. مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی ترانس کاسپین موسوم به کریدور میانی از جنوب شرق آسیا و چین آغاز می‌شود و از قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، دریای خزر، جمهوری آذربایجان و گرجستان می‌گذرد و پس از عبور از بیشتر کشورهای اروپایی به آلمان و دریا‌های غرب اروپا می‌رسد. به عقیده کارشناسان، با توجه به حمله روسیه به اوکراین، تحریم‌‌های اعمال‌شده و در نتیجه انسداد مسیر حمل‌ونقل از طریق روسیه، کریدور میانی اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرده است؛ کریدوری که تلاش شده به هر طریق ممکن، خاک ایران را دور بزند.
کریدوری برای40 درصد جمعیت جهان
هم‌زمان با کریدور میانی، پروژه کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا که قرار است هند را با بازار‌های خاورمیانه و اروپا مرتبط می‌کند، نقطه برجسته اجلاس گروه 20 در دهلی نو بوده است. کریدور جدیدی که نیمی از اقتصاد جهانی و
40 درصد از جمعیت جهان را در بر می‌گیرد.
پایگاه خبری تحلیلی اکسیوس روز هفتم ماه سپتامبر در گزارشی اعلام کرد چهار کشور آمریکا، هند، عربستان سعودی و امارات متحده عربی در حال هماهنگی برای اعلام یک طرح زیرساختی مشترک در مقیاس وسیع از‌جمله توسعه شبکه ریلی هستند و آمریکا در نظر دارد خاورمیانه را از راه مسیر‌های ریلی و دریایی به هند متصل کند. در این گزارش هدف آمریکا از کریدور
هند-خاورمیانه مقابله با طرح بزرگ منطقه اقتصادی چین به نام «یک کمربند، یک جاده» معرفی شده بود.
نهایتا 9 سپتامبر یادداشت تفاهمی از طرف اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان، هند، ایتالیا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ایالات متحده امضا شد که نشان می‌داد این پروژه شامل یک کانال ریلی چندوجهی خواهد شد که از خطوط راه‌آهن و کشتیرانی استفاده می‌کند.
با‌این‌حال، اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، معتقد است این پروژه خیلی بیشتر از خطوط اتصالی چندوجهی است و باید کریدور جدید را پلی سبز و دیجیتالی روی قاره‌ها توصیف کرد.
درباره این کریدور بحث‌‌های زیادی مطرح شده است؛ اما آنچه شکی در آن وجود ندارد، این است که این پروژه در صورت عملی‌شدن تجارت بین کشورهای حاشیه خلیج فارس و جنوب آسیا را متحول می‌کند. از منظر اروپا نیز با توجه به ظرفیت‌‌های سرمایه‌گذاری و تجاری کشورهای حاشیه خلیج فارس و هند از یک طرف و نفوذ اقتصادی و امنیتی چین در حوزه سرمایه‌گذاری و در نظم امنیتی خاورمیانه از طرف دیگر، این منطقه در آینده نقطه ثقل رقابت‌‌های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیکی خواهد شد.
هرچند این پروژه در همین گام‌‌های اول موجب نگرانی و نارضایتی کشورهایی مانند ترکیه و مصر شده است. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، در کنفرانس خبری بعد از اجلاس سران گروه 20 در هند عصبانیت خود را از طرح مذکور آمریکا اعلام و تأکید کرد کریدوری که ترکیه در آن نباشد اجرائی نیست؛ چرا‌که مناسب‌ترین مسیر برای تردد از شرق به غرب، ترکیه است.
نادیده‌گرفتن قاهره و موقعیت آن در این پروژه نیز با نارضایتی مصری‌ها همراه بود. به گزارش آکسیوس «علیاء المهدی»، رئیس دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه قاهره، با رد این پروژه آمریکایی می‌گوید: این تصور که این راهی که از هند و اراضی امارات و عربستان و اردن به اسرائیل و از آنجا به اروپا می‌رسد، می‌تواند جایگزین خوبی برای کانال سوئز جهت اتصال به اروپا باشد، اشتباه است؛ زیرا بهترین راه برای اتصال زمینی هند به اروپا، عبور از خاک ترکیه به‌عنوان تنها کشوری است که بخشی از آن در آسیا و بخش دیگر آن در اروپا واقع شده است. او افزود: «بهتر بود این راه از هند به پاکستان و از آنجا به ایران و عراق و سپس ترکیه می‌رسید». با تمام اینها و حتی با وجود این واقعیت که این مسیر ترانزیتی در صورت عبور از ایران می‌توانست بخش بزرگی از مسیر خود را به شکل زمینی طی کرده و هزینه‌‌های این پروژه را بسیار کمتر کند، باز هم کشورهای منطقه رفتار استاندارد و اصولی از خود نشان ندادند.
زنگه‌زور؛ مسیر بلندپروازی‌های ترکیه
زنگه‌زور همان کریدور پرحاشیه‌ای است که هفته‌هاست بحث آن در رسانه‌ها داغ است؛ کریدوری دیگر برای اتصال چین به اروپا.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه و الهام علی‌اف، رئیس دولت جمهوری آذربایجان، در حالی دوشادوش هم برای پیشبرد طرح بلندپروازانه ایجاد «دالان تورانی» از طریق کریدور زنگه‌زور-لاچین تلاش می‌کنند که منطقه زنگه‌زور در شرق ارمنستان و در محدوده استان «سیونیک» یعنی کانون حملات جدید ارتش آذربایجان قرار دارد. سیونیک از شرق از سوی جمهوری آذربایجان و از غرب از طرف نخجوان احاطه شده است و از جنوب نیز مرزی 44کیلومتری با ایران دارد؛ بنابراین این منطقه نه‌تنها برای باکو و ایروان بلکه برای تهران هم دارای اهمیت استراتژیک ویژه است. همین امر در ماه‌های گذشته حساسیت و هشدار ویژه تهران را به همراه داشته است.
جاده توسعه شمال- جنوب
علاوه بر شمال و جنوب، در غرب ایران هم پروژه معروف جاده توسعه در حال پیشروی است. همان مسیری که رقیب مهم ایران در کریدور شمال به جنوب شناخته می‌شود، آسیا را به اروپا وصل می‌کند و شامل مسیر زمینی و راه‌آهن به طول هزارو 200 کیلومتر در خاک عراق است. پروژه‌ای 17 میلیارد دلاری که خط راه‌آهن و جاده‌‌های عراق را به ترکیه متصل می‌کند و احتمالا روی قدرت‌‌های همسایه و خارجی متمرکز خواهد بود تا در ایجاد کریدور‌های چندوجهی که در نهایت می‌توانند آسیای شرقی را با اروپا پیوند دهند، ایفای نقش کند.
خبرگزاری آناتولی ترکیه هم به‌تازگی به نقل از هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه اعلام کرده که عراق، امارات، ترکیه و قطر درگیر مذاکرات فشرده‌ای درباره پروژه جاده توسعه هستند. ظاهرا عراقِ درگیر جاده توسعه تمایل چندانی به میدان‌دادن به دیگران برای ورود به کریدور‌های ترانزیتی خود ندارد.
ایران در مسیری جبران‌ناپذیر است
میرقاسم مؤمنی، مدیر یک مؤسسه مطالعات بین‌المللی، در همین زمینه به «شرق» می‌گوید که ما با وجود داشتن موقعیت خاص و مناسب ژئوپلیتیک، در مسیری سخت واقع و از کریدور‌های ترانزیت کالا و انرژی دور شده‌ایم.
به باور او بحث کریدور‌های ترانزیتی که امروز در تمام رسانه‌ها مطرح است، موضوعی مربوط به سیاست‌‌های منطقه‌ای و جهانی است که درباره پیروی از تحریم‌‌های بین‌المللی علیه ایران دنبال می‌شود.
مؤمنی تأکید دارد که «طبیعتا دولت‌‌های منطقه منتظر نمی‌مانند تا تحریم‌‌های ایران رفع شود تا بعد از مسیر ایران پروژههای ترانزیتی خود را پیش ببرند. تمام کشورهای جهان بر اساس منافع روز خودشان سیاست‌گذاری می‌کنند و این سیاست‌ها طبق هماهنگی و ارتباط‌شان با دیگر کشورهاست. هم‌اکنون تحریم‌‌های ایران طولانی شده و اختلافات موجود حل نشده است و کشورهای همسایه در حال رشد و توسعه هستند و تمایل دارند سهم بیشتری از بازار‌های جهانی بگیرند و در بازار انرژی هم نقش پررنگ‌تری ایفا کنند؛ بنابراین هر‌کدام طبق منافع ملی‌شان برنامه‌ای ریخته‌اند و آن را پیش می‌برند».
مؤمنی ترکیه و جمهوری آذربایجان را مثال می‌زند که برای اینکه بتوانند خط انتقال انرژی خودشان را از ترکیه به آذربایجان و قفقاز ببرند، جنگ قره‌باغ را به راه انداختند. او می‌گوید: «ترکیه و آذربایجان هم‌زمان با این جنگ جاده‌سازی برای زنگه‌زور را پیش برده‌اند؛ یعنی تا این اندازه به خودشان غره شده‌اند. ارمنستان هم‌اکنون شاهد مانور مشترک آذربایجان، گرجستان و ترکیه است؛ یعنی عملا در محاصره واقع شده است. با وجود تمام مخالفت‌ها، دولت ارمنستان تحمل این‌همه فشار را ندارد. هم صدها آواره از قره‌باغ به ارمنستان آمده‌اند و هم در داخل با اعتراضات شدیدی مواجه هستند. در‌این‌میان اختلافش با روسیه هم با مواضع نخست‌وزیرشان تشدید شده است».
او می‌افزاید: «از سمت دیگر ترکیه برای رسیدن به خلیج فارس خط ترانزیت خودش را از طریق عراق پیگیری می‌کند. از سمت جنوب هم که هند و کشورهای عربی خط ترانزیتی کشیده‌اند تا اروپا. در شمال قفقاز هم آلمان با کشورهای آسیای میانه کریدور خودش را راه می‌اندازد. حتی یک خط ترانزیتی هم قرار است در شرق ایران و از طریق افغانستان و پاکستان، ایران را دور بزند. اگر این روند ادامه پیدا کند، برای ما جبران‌ناپذیر است؛ چون در آینده دیگر امکان ورود به آنها را نداریم. این موضوع برای اقتصاد، توسعه و امنیت کشورها خطرناک است. کریدورهایی که مثل تار عنکبوت به دور ایران می‌پیچند، رسما ما را دچار سختی و بن‌بست ژئوپلیتیک می‌کنند و ما به‌زودی به ترکیه، افغانستان، آذربایجان و دیگر همسایگان وابسته می‌شویم؛ چرا‌که خطوط ترانزیتی برای حمل‌ونقل کالا و انرژی همه احداث شده و شروع به کار کرده است، بدون اینکه حتی یکی از آنها از خاک ایران عبور کند». به باور مؤمنی لازم است در شرایط فعلی برای این مشکل چاره‌اندیشی شود؛ چون کشورهایی که با ایران خصومت دارند، توانسته‌اند علیه کشور اجماع ایجاد کنند.
به گفته مؤمنی «اسرائیل با سیاستی حساب‌شده آذربایجان، ترکیه، ترکمنستان و کشورهای آسیای میانه و حتی کشورهای جنوب خلیج فارس را به سمت خودش کشانده است و این نشان می‌دهد درست وسط خاورمیانه می‌خواهند هم گرفتاری امنیتی برای ما به وجود آورند و هم منافع اقتصادی‌مان را با مشکل مواجه کنند. نمونه‌اش این امتیاز گازی است که ما تا به امروز به نخجوان می‌دادیم. در‌حال‌حاضر به سمت دیگری رفته و به‌تازگی اردوغان اعلام کرده که به جای ما به نخجوان گاز می‌دهد و این مسائل تنها به تبعات اقتصادی منجر نمی‌شود و مسائل امنیتی هم به دنبال می‌آورد؛ چرا‌که اقتصاد پایه و اساس امنیت است».
