مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی چالش‌های حکمرانی پیش‌روی ایران را بررسی کرد
چالش‌های نسل زد و آلفا برای حکمرانی آینده
همه شهروندان ایران که یک دهه اخیر این کشور را درک کرده‌اند، می‌دانند اینترنت و تکنولوژی‌های نوظهور یکی از بزرگ‌ترین اتفاقات زندگی ایرانی‌ها به شمار می‌آید. توسعه اینترنت و همچنین تغییرات گسترده در تلفن‌های هوشمند، زمینه‌هایی را ایجاد کرده که حالا بخش مهمی از سبک زندگی مردم به حساب می‌آید.
همه شهروندان ایران که یک دهه اخیر این کشور را درک کرده‌اند، می‌دانند اینترنت و تکنولوژی‌های نوظهور یکی از بزرگ‌ترین اتفاقات زندگی ایرانی‌ها به شمار می‌آید. توسعه اینترنت و همچنین تغییرات گسترده در تلفن‌های هوشمند، زمینه‌هایی را ایجاد کرده که حالا بخش مهمی از سبک زندگی مردم به حساب می‌آید. با همه‌گیر‌شدن این سبک زندگی، تعارض‌های آن با دولت هم به‌زودی خودش را نشان داده و در مقاطعی به چالش‌هایی میان شهروندان و حاکمیت اجرائی تبدیل شده است. از آنجایی که این مسیر را نه می‌توان نادیده گرفت و نه آن را به کناری افکند، باید پذیرفت که سرنوشت ما با تکنولوژی‌های روزآمد گره خورده است. طبیعتا چنین پیوندی با در نظر گرفتن تغییرات سریع این تکنولوژی‌ها و رشد و بزرگ‌شدن سریع آنها از یک سو و تعارض‌های شکل‌گرفته در سوی دیگر، چالش‌های مهمی ایجاد میکند؛چالش‌هایی که از همین الان با توسعه اینترنت ماهواره‌ای، هوش مصنوعی و بلاک‌چین، نگرانی‌هایی را برای مجموعه‌های تصمیم‌گیر ایجاد کرده است. مرکز پژوهش‌های مجلس با دریافت این چالش احتمالی در گزارشی که میانه آذر امسال منتشر کرده، به بررسی «مسائل نوپدید حکمرانی» پیش‌روی ایران پرداخته است. در این گزارش این مسائل در سه دسته بررسی شده‌اند. نخست چالش‌های نوپدید پیش‌روی حکمرانی ایران بررسی شده و در ادامه رویکردها و ابزارهای لازم توصیه شده است. در این گزارش، بر پایه مطالب منتشر‌شده در وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس، نگاهی داریم به مهم‌ترین چالش‌های نوپدیدی که پیش‌روی حکمرانی قرار دارند. مرور این گزارش نشان می‌دهد در آینده‌ای نزدیک، حکمرانان ایران، هم چالش‌های مهمی با نسل زد و آلفا دارند و هم اتفاق مهم در عرصه تکنولوژی مرتبط با اینترنت گریبان‌گیر دولت خواهد شد. آنچه در این گزارش به آن اشاره شده، موضوعاتی است که تاکنون در لبه‌های دانش وجود دارد و معلوم نیست به‌جز اینها و به مدد رشد سریع و گسترده تکنولوژی چه چالش‌های دیگری در انتظار حکمرانان خواهد بود.
مسائل نوپدید حکمرانی
حکمرانی در آینده به‌شدت تحت تأثیر تحولات فرهنگی، فناوری، تغییرات جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی قرار خواهد گرفت و با مسائل نوپدیدی مواجه خواهد شد که در نتیجه امکان استمرار رویکردها و مدل‌های سنتی حکمرانی وجود نخواهد داشت؛ بنابراین تغییر حکمرانی باید انجام شود تا اعمال قدرت ممکن شود. در این راستا، لازم است حکومت‌ها مسائل نوپدید آینده حکمرانی را در نظر بگیرند و برای آنها برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهند.
بر این مبنا، در این گزارش، مسائل نوپدید آینده حکمرانی در سه محور چالش‌ها، رویکردها و ابزارها بررسی شده است. در بخش پایانی توصیه‌های کاربردی برای دستور کارگزاری مسائل نوپدید آینده در نظام حکمرانی ارائه می‌شود تا تفکر آینده‌نگر در مجموعه قانون‌گذاری نهادینه شود. تمرکز این پیشنهادها بر آن است تا حکمرانان در رویارویی با مسائل نوپدید آینده دچار غافلگیری نشوند و کنش فعالی در مواجهه با آنها داشته باشند.
با افزایش پیچیدگی و تحولات شتابان پیش‌رو، ماهیت حکمرانی هم در حال تغییر بوده و بدیل‌های جدیدی در آن در حال مطرح‌شدن است. امر حکمرانی منتظر دولت‌های سنتی نمی‌ماند و دولت‌ها باید خود را با آن تطبیق بدهند. شناخت پیش‌دستانه و فعالانه مسائل نوظهور حکمرانی می‌تواند تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران را از غفلت راهبردی دور کند؛ بنابراین شناخت مسائل نوپدید آینده حکمرانی، یک ضرورت برای حکمرانان است.
مفهوم حکمرانی، مفهومی در‌حال تکامل است و تعاریف و ابعاد مختلفی برای حکمرانی انجام شده است. در یک تعریف، حکمرانی را به‌عنوان نهادها، ساختارها و فرایندهایی تعریف کرده‌اند که مشخص می‌کنند چه کسی تصمیم‌گیری میکند، چگونه و برای چه کسی و اینکه چه اقداماتی و چگونه اتخاذ می‌شوند و چه تأثیری بر چه کسی دارند. در این تعریف عناصر و ابعاد حکمرانی شامل «نهاد»، «ساختار» و «فرایند» است. در این پژوهش با احصا، بررسی و صورت‌بندی مسائل نوپدید آینده حکمرانی، مسائل نوپدید در سه محور «چالش‌ها»، «رویکردها» و «ابزارها» دسته‌بندی شده است.
در این دسته‌بندی، «چالش‌ها» مشکلات و موانع پیش‌روی حکمرانان در آینده است؛ «رویکردها» نشان‌دهنده تغییرات مهم تفکرات و بینش پژوهشگران در زمینه فهم آینده حکمرانی است. همچنین «ابزارها» نیز نشان‌دهنده سازوکارها و وسایلی است که در آینده توسط دولت یا سایر بازیگران در عرصه حکمرانی برای دستیابی به یک هدف یا نتیجه خاص استفاده می‌شود. بر این اساس، در این گزارش مسائل نوپدید حکمرانی در سه محور چالش‌ها، ابزارها و رویکردها مطرح شده است. در این گزارش بر پایه یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، ما چالش‌های پیش‌روی حکمرانی را در سال‌های آینده ایران بررسی می‌کنیم.
چالش‌های نسل زد و آلفا برای سازمان‌های دولتی
نسل زد در طبقه‌بندی ایران، افراد بین 20 تا 25ساله را شامل می‌شود. نسل سوم انقلاب که متولد 1374-1389 هستند، به نسل پنجم یا نسل نت شناخته می‌شوند و ویژگی‌هایی از قبیل تنوع‌گرایی، زندگی مجازی، ریسک‌پذیری بالا، کم‌صبر بودن، خواستن سریع همه‌چیز، خلاق‌بودن، تمرکز بر خواسته‌های فردی، علاقه و اشتیاق به جهان بیرون و استفاده از فناوری، تقاضای خودمختاری بالا، هیجان‌طلبی و نظم‌پذیری کم را دارند. این ویژگی‌ها موجب می‌شود سازمان‌های دولتی در بهره‌گیری از نیروی انسانی نسل زد با چالش‌های جدی مواجه شوند. جذب و نگهداری این نسل که به دنبال تغییر و خلاقیت در محیط کاری، تنوع، سرعت بالا، استقلال و فرصت‌های شغلی دورکاری و فریلنسری هستند، در سازمان‌های دولتی چالش‌برانگیز است.
چالش‌های مهارت‌های نوین مدیران دولتی
به نظر می‌رسد مدیران در آینده نیاز به مهارت‌هایی دارند که برای آن آموزش‌های لازم را ندیده‌اند؛ مهارت‌هایی مانند کار با فناوری‌های نوینی مانند هوش مصنوعی، علوم شناختی، بلاک‌چین و کنترل و نظارت بر آنها، مهارت کار با ربات‌های اداری، تحلیل کلان‌داده، تفکر تحلیلی، یادگیری فعال، حل مسائل پیچیده، تحمل ابهام و تاب‌آوری. بر این اساس، باید مدل‌های انتصاب، آموزش، ارزیابی و ارتقای مدیران بر اساس معیارها و رویه‌های جدیدی طراحی شود.
از دیگر چالش‌های حکمرانی در آینده ایران ماجرای هوش مصنوعی است. در آینده، شاید ما برای انتصاب مدیران دولتی یا مدیرعامل شرکت‌های بزرگ، از هوش مصنوعی استفاده نکنیم اما قطعا تصمیم‌سازی توسط هوش مصنوعی اتخاذ خواهد شد. احتمالا مدیران دولتی در آینده خواهند توانست از میان چند گزینه یکی را انتخاب کنند، اما همه گزینه‌ها حاصل تحلیل کلان‌داده و منعکس‌کننده روش‌هایی هستند که هوش مصنوعی به دنیا نگاه میکند، نه انسان. در نتیجه توسعه فناوری هوش مصنوعی، یک سناریوی بدبینانه آن خواهد بود که حکمرانی باید به‌عنوان یک سرویس خدمت‌رسانی و در قالب یک پلتفرم حاکمیتی یکپارچه ایفای نقش کند. در این صورت حکومت تام‌الاختیاری دیجیتالی تشکیل خواهد شد که در آن قدرت در دستان معدود نخبگان متخصص حوزه هوش مصنوعی تمرکز یافته است. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تأکید می‌شود که «پیامد این وضعیت، انحصار‌طلبی و انحصار‌گرایی تک‌قطبی، دوقطبی و چندقطبی پلتفرم‌هاست».
ماشین اعتمادساز بلاک‌چین
بوروکراسی نه‌تنها در پیشگیری از فساد، اجرای قوانین و ایجاد اعتماد کارایی لازم را ندارد بلکه در برابر تکثر نهادها، فرایندها و مقررات، شکننده بوده و به‌تدریج از سرعت و کارآمدی آن به بهای نارضایتی عمومی کاسته می‌شود. راه‌حل غلبه بر چالش فزاینده بی‌اعتمادی اجتماعی-سیاسی را باید در «فناوری دفتر کل توزیع‌شده» جست‌وجو کرد. داده‌های دفاتر کل در شیوه بوروکراسی (چه در شکل کاغذی و چه دیجیتال) توسط یک یا چند فرد یا سازمان به‌صورت متمرکز ثبت و به‌روزرسانی می‌شوند اما دفتر کل توزیع‌شده به نرم‌افزارهای رایانه‌ای همگانی (توزیع‌شده) در شبکه‌های همتا به همتا (نقطه به نقطه) اشاره دارد که سیستم ثبت داده و مدیریت تراکنش شفاف، دائمی، تغییرناپذیر، برگشت‌ناپذیر، خدشه‌ناپذیر و قابل تصدیق بر پایه اجماع (و نه میانجیگری طرف ثالث) ایجاد میکند. دنیای فناوری دفتر کل توزیع‌شده به‌سرعت رو به تکامل است و بلاک‌چین یکی از چهار الگوی معماری داده و ثبت تراکنش شناخته‌شده در چارچوب این فناوری محسوب می‌شود و امروزه به نماد فناوری دفتر کل توزیع‌شده تبدیل شده است. قراردادهای هوشمند، کدهای رایانه‌ای ذخیره‌شده بر روی بلاک‌چین هستند که ضوابط و شرایط از پیش تعیین‌شده را به‌صورت خودکار، متوالی، دقیق، غیر‌قابل نقض و دستکاری با استفاده از یک ماشین وضعیت به اجرا می‌گذارد. فناوری بلاک‌چین، به‌ویژه به‌واسطه قراردادهای هوشمند، با ایجاد هم‌ارزی میان قانون و کد، اجرای قانون و پدیدار‌شدن اعتماد را ممکن میکند. البته باید اشاره کرد عدم شناخت دقیق و جامع نسبت به ویژگی‌ها، گوناگونی‌ها و عملکردهای زنجیره‌های بلوکی نیز ممکن است به نگرانی‌هایی درخصوص امنیت شبکه، محرمانگی داده‌ها، کنترل و نظارت دولت و سوءاستفاده از آن منجر و مانع بهره‌مندی از مزایای آن شود.
حکمرانی شبکه‌ای، حکومت‌زدایی و محلیگرایی
رویکردهای نوین در حکمرانی منجر به بازتوزیع قدرت و تغییر در ساختارهای سیاسی کشورها و جوامع شده است. یکی از این رویکردها که در منطق خط‌مشی‌گذاری عمومی و حکمرانی، کنشگران و ذی‌نفعان مختلف را در اداره امور عمومی درگیر میکند، «حکمرانی شبکه‌ای» است. حکمرانی شبکه‌ای استعاره‌ای است برای توصیف رشد مسائل بغرنج و فزاینده جامعه و به‌عنوان پاسخی از سوی سیاست‌گذاران به پویایی تعاملات این محیط تغییریافته عمل میکند. خاستگاه اصلی اصول حکمرانی شبکه‌ای، پیچیدگی همراه با ناکارآمدی عملکرد، عدم مشروعیت و عدم اعتماد در ساختار سلسله‌مراتبی است. در این رویکرد، مجموعه‌ای از بازیگران دولتی و غیردولتی به‌منظور تصمیم‌گیری در رابطه با حل مسائل و مشکلات عمومی، ایجاد ارزش عمومی و ارائه خدمات عمومی با یکدیگر به‌طور رسمی یا غیررسمی تعامل و مشارکت دارند یا با اشتراک دانش، به هماهنگی فعالیت‌ها و ارائه راه‌حل‌های مشترک می‌پردازند. حکمرانی شبکه‌ای هم به‌عنوان شکلی از مدیریت و هم پاسخی برای نگرانی‌های مربوط به شکست سازوکارهای اداره سلسله‌مراتبی و متمرکز، شکل نوینی از حکمرانی در کنار حکمرانی بازاری و سلسله‌مراتبی است که ویژگی‌هایی مانند شکسته‌شدن ساختار سلسله‌مراتبی حکمرانی، ایجاد تغییر در مفهوم سیاست، خودکار‌بودن نظام‌مند و بالا‌بردن ظرفیت حل مسائل عمومی را با خود به همراه دارد و در نتیجه ساختارهای قدرت و نظام سیاسی را دچار تأثیر و تحول خواهد کرد.
یکی از رویکردها و مفاهیمی که در حوزه حکمرانی مورد توجه قرار گرفته، مفهوم حکومت‌زدایی یا تمرکززدایی از حکمرانی و حکمرانی بدون حکومت است؛ به‌طوری‌که دیگر رویکردهای از بالا به پایین در اداره امور عمومی مقبولیت کافی برای حکمرانی نداشته و اشکال «ترکیبی» از حکمرانی حاوی عناصر رویکردهای سلسله‌مراتبی-مقررات، نظارت بوروکراتیک و ارائه خدمات مبتنی بر بازارها، سازمان‌های داوطلبانه مورد توجه قرار گرفته است. بر همین اساس، توجه به تنوع ظرفیت‌ها، راهبردها و سازوکارهای حکمرانی می‌تواند در این حوزه مورد توجه قرار گیرد.
یکی از چالش‌هایی که در نظام حکمرانی قابل‌طرح است، بی‌توجهی به ملاحظات منطقه‌ای و محلی و تفاوت‌های جوامع هدف در اعمال قواعد حکمرانی است. با تغییر اساسی در جهت توسعه در میان کشورهای در‌حال‌توسعه، چالش‌های معطوف به نحوه اعمال حکمرانی افزایش یافته است؛ به‌طوری‌که حکمرانی و روابط آن با تمرکززدایی همراه شده و ضرورت دارد که رویکردهای حکمرانی متناسب با اقتضائات محلی و منطقه‌ای بازتعریف شود. این منطق شرایطی را در مواجهه با اشکال پیچیده نابرابری که به یک فرایند توسعه دموکراتیک نیاز دارد، بهبود می‌بخشد.
یافته‌های کلیدی مرکز پژوهش‌های مجلس در زمینه مسائل نوپدید حکمرانی
مسائل نوپدید آینده حکمرانی در سه محور چالش‌ها، رویکردها و ابزارها بررسی شده است. مسائل نوپدید حکمرانی در محور چالش‌ها شامل «تکینگی حکمرانی»، «چالش‌های نسل زد و آلفا برای سازمان‌های دولتی»، «چالش‌های مهارت‌های نوین مدیران دولتی»، «ماشین اعتمادساز بلاک‌چین»، «بازتوزیع ساختارهای قدرت مبتنی بر شبکه‌ای‌شدن حکمرانی»، «حکومت‌زدایی در حکمرانی» و «محلیگرایی در حکمرانی» است.
مسائل نوپدید حکمرانی در محور رویکردها شامل «دولت خدمت‌ساز»، «تغییر نقش حکومت‌ها از ارائه‌دهنده راه‌حل به توانمندساز»، «حکمرانی مبتنی بر شرکت‌های بزرگ چندملیتی»، «شخصی‌سازی‌شدن حکمرانی و هم‌آفرینی خدمات توسط خود مردم»، «هوشمندسازی حکمرانی»، «حکمرانی چابک»، «حکمرانی تاب‌آور»، «حکمرانی عصب‌شناختی»، «حکمرانی رفتاری»، «شبکه‌ای‌شدن حکمرانی»، «دیجیتالیزه‌شدن حکمرانی»، «حکمرانی شواهدمحور»، «حکمرانی زیست‌بومی»، «حکمرانی مشارکتی» و «حکمرانی معناگرا» است. مسائل نوپدید حکمرانی در قسمت ابزارها شامل «قانون‌گذاری آزمایشی»، «ارزیابی تأثیرات آینده قوانین»، «قانون‌گذاری مبتنی بر بلاک‌چین»، «تنظیم‌گری برای پلتفرم‌های فرابخشی»، «بهینه‌سازی در نظامات اداری توسط هایپراتوماسیون»، «سیستم‌های اعتبارسنجی و رتبه‌بندی اجتماعی و حکمرانی»، «بازی‌وارسازی»، «آزمایشگاه خط‌مشی‌گذاری»، «سامانه‌های رصد آینده»، «سندباکس تنظیم‌گری»، «وب 3» و «کلان‌داده» است.
