افزایش آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان

‌مرکز پژوهش‌های مجلس در یکی از جدیدترین گزارش‌های کارشناسی‌اش به بررسی عملکرد «نظام مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان» که تحت عنوان «نماد» شناخته می‌شود پرداخته است. در این گزارش عملکرد این نظام مراقبتی در سال‌های اخیر بررسی شده و همچنین وضعیت کلی و آینده این نظام و چالش‌های پیش‌روی آن هم بررسی شده است.

فرشید خضری، کارشناس و نویسنده مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش به تحلیل و ارزیابی عملکرد نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان (نماد) پرداخته است. هدف کلی نماد، تأمین و ارتقای مراقبت‌های اجتماعی از دانش‌آموزان مدارس با رویکرد توانمندسازی مدرسه‌محور است. با توجه به مستندات موجود، به بررسی و ارزیابی عملکرد این ســامانه در چهار حوزه «پیشگیری»، «درمان»، «مددکاری اجتماعی» و «اقدامات تکمیلی و خط 1570» پرداخته شده است.

ارزیابی اقدامات انجام‌شده در چهار حوزه یادشده مبین آن است که به منظور پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان، درمان افراد آسیب‌دیده اجتماعی و توانمندسازی آنها برنامه‌های مختلفی از جمله آموزش‌های عمومی و ارتقایی، غربالگری، گروه مدیریت فوریت‌های روانی و اجتماعی، ارجاع و درمان دانش‌آموزان آسیب‌دیده و مددکاری اجتماعی در دستور کار بوده است. برای مثال در ســال تحصیلی 1399-1400 نسخه کامل نماد در 21 هزار مدرسه یا 17 درصد از مدارس پیاده شده است، 2.47 درصد از دانش‌آموزان در آموزش‌های ارتقایی آموزش دیده‌اند، در بخش غربالگری 18.14 درصد غربال شده‌اند، گروه فوریت‌های روانی و اجتماعی در 724 منطقه فعال شده و 12.86 درصد از دانش‌آموزان آسیب‌دیده درمان شده‌اند. گرچه نماد، نظام مؤثری برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان و کاهش آنهاست، اما با پوشش فراگیر همه مدارس و دانش‌آموزان فاصله دارد. این در حالی است که شواهد نشان می‌دهد، آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان رو به افزایش بوده لذا پوشش فراگیر آن ضروری است. همچنین از آنجایی که در نماد راهبردها و برنامه معطوف به همه عوامل خطر و محافظ نبوده‌اند، رویکرد فردمحور داشته‌اند و همه آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان را در بر نگرفته‌اند، پایداری و اثربخشی لازم را نداشته‌اند. لازمه کارآمدی و اثربخشی سامانه نماد احیای ائتلاف آن، شناخت دقیق آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان و توجه به همه آنها، ادغام همه برنامه‌های آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزی در این نظام، تصریح دقیق عوامل خطر و محافظ و کاهش یا تقویت آنها براساس برنامه‌های مبتنی بر شواهد در سطح نهادهای جامعه‌پذیری با استفاده از مداخلات اجتماع‌محور، مدرسه‌محور و خانواده‌محور در کنار مداخلات فردی است. مدرسه نهادی اجتماعی با کارکرد تربیتی و آموزشی و بستری برای درونی‌کردن ارزش‌ها و شکل‌دادن به هویت افراد است. انتظار بر این است که مدارس بتوانند به خوبی از پس این کارکردها برآیند و افراد دارای مهارت و دانش، پایبند به اصول اخلاقی، مسئولیت‌پذیر و مشارکت‌جو تربیت کنند. مدرسه همچنین یکی از نهادهایی است که دانش‌آموزان باید مهارت‌های مقابله با ناملایمات زندگی را در آن بیاموزند تا در برابر آنها تاب‌آور شوند. از این جهت نقش مدارس و کیفیت آنها در تربیت، تاب‌آوری و توانمندسازی دانش‌آموزان برجسته است. همچنین بخشی از زندگی دانش‌آموزان در دوره بلوغ طی می‌شود. از چالش‌ها و تکالیف این دوره می‌توان به تغییرات درونی، هویت‌یابی، استقلال، رشد تمایلات جنسی و ایجاد روابط با همسالان اشاره کرد. لذا این دوره از نظر مراحل رشد فردی و اجتماعی حائز اهمیت و نتایج آن برای سلامت به ویژه سلامت اجتماعی فراگیر در نظر گرفته شده است. ازاین‌رو با توجه به تنوع و شدت تحولات در این دوره از زندگی، نیاز مبرمی به راهبردها و برنامه‌های مبتنی‌ بر شواهد به منظور پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان و کاهش آنها وجود دارد. در کشور ما در سال‌های اخیر توجه به آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان در مدرسه مورد توجه سیاست‌گذاران بوده است. بر این مبنا نظامی تحت‌ عنوان «نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان (نماد)» طراحی و اجرا شده است.

نگاهی به نهادهای تنظیم‌گر  امور مربوط به آسیب‌های اجتماعی

مرور قوانین و اسناد بالادستی نشان می‌دهد گرچه حقوق دانش‌آموزان و حمایت از آنان همواره مورد تأکید اسناد بالادستی بوده است، اما توجه به موضوع آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان با تدوین سند ائتلاف ملی نظام مراقبت از دانش‌آموزان (1394) به طور ویژه مورد توجه قرار گرفت. تصویب قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (1399) و آیین‌نامه اجرائی ماده (۶) قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (1400) نیز به‌طور ویژه به موضوع آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان پرداخته است. مواد 43 و 44 آیین‌نامه اجرائی، ماده (۶) قانون حمایت از اطفال و نوجوانان وزارت آموزش و پرورش را مکلف کرده است که از طریق سامانه نماد در تمامی مدارس به موضوع آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان در حوزه‌های پایش، پیشگیری، مداخله و درمان رسیدگی کند یا دانش‌آموزان را به دستگاه‌های دیگر به‌منظور دریافت خدمات یا مداخله ارجاع دهد.

نماد چیست؟

«نماد» مجموعه‌ای نظام‌یافته از خدمات و برنامه‌ها شامل آموزش، غربالگری، توانمندسازی و حمایت‌های روانی و اجتماعی، به منظور مراقبت از دانش‌آموزان در برابر رفتارهای پرخطر، آسیب‌های اجتماعی و جرایم از طریق مداخله به‌موقع و مؤثر است. این نظام با هدف هم‌افزایی ظرفیت‌های بین‌دستگاهی جهت پیشگیری و نیز شناسایی، ارجاع، توانمندسازی، درمان و مددکاری اجتماعی برای دانش‌آموزان در معرض خطر، پرخطر و دارای فوریت روانی و اجتماعی طراحی و اجرا می‌شود. فرایند نظام مراقبت بر دو محور اصلی آموزش‌های ارتقایی و پیشگیرانه و محور حمایتی و مراقبتی استوار است. بر اساس برآوردهای سند، باید نماد در سال چهارم برنامه ششم توسعه منطبق با سال تحصیلی  1399-1400 در همه مدارس کشور استقرار یابد و تثبیت شود. همچنین باید گفت نماد، جنس ائتلافی دارد، به گونه‌ای که شورای سیاست‌گذاری سند عبارت‌اند از: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به عنوان رئیس شورا، معاونت حمایت و پیشگیری از جرم قوه قضائیه به عنوان دبیر شورا، وزارت آموزش و پرورش، سازمان بهزیستی کشور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، نیروی انتظامی، کمیته امداد امام خمینی (ره)، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و بنیاد برکت.

اقدامات انجام‌‌شده در حوزه آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان

نماد در چهار حوزه «پیشگیری»، «درمان»، «مددکاری اجتماعی» و «اقدامات تکمیلی و خط 1570» به ارائه خدمات به منظور مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان می‌پردازد. عملکرد این چهار حوزه در سال تحصیلی 1400-1401 به شرح زیر مرور شده است. در حوزه «پیشگیری» سه اقدام زیر انجام گرفته است.

پیشگیری؛ برنامه توانمندی دانش‌آموزان، والدین و کارکنان

این برنامه جهت آموزش مهارت‌های خودمراقبتی برای دانش‌آموزان و والدین و مهارت ارتباط مؤثر با دانش‌آموزان و شناخت رفتارهای پرخطر برای والدین و کارکنان مدارس طراحی و اجرا شده است. شواهد عملکرد این برنامه نشان می‌دهد 26 درصد مدارس، 42 درصد از دانش‌آموزان و 34 درصد از کارکنان به همراه چهار میلیون و 840 هزار نفر از والدین تحت پوشش بوده‌اند.

پیشگیری؛ غربالگری

غربالگری یکی از ابزارهای پیشگیری و هدف آن شناسایی دانش‌آموزان آسیب‌پذیر و آسیب‌دیده است. عملکرد غربالگری نشان می‌دهد حدود 19 درصد از دانش‌آموزان غربال شده‌اند. همچنین غربالگری به تفکیک استان تفاوت قابل توجهی  را در بین استان‌های کشور نشان می‌دهد که در برخی از استان‌ها نظیر استان قزوین حدود یک‌سوم از دانش‌آموزان غربال شده‌اند و در برخی از استان‌ها عملکرد آن یک درصد است.

پیشگیری؛ محور آموزش‌های ارتقایی

منظور از آموزش‌های ارتقایی بالابردن سطح دانش و مهارت دانش‌آموزان، خانواده‌ها و عوامل مدرسه است. این آموزش‌ها در سه مرحله انجام می‌شود:

۱. آموزش‌های مربوط به ارتقای دانش و مهارت‌های روانی- اجتماعی دانش‌آموزان ۲. آموزش‌های مربوط به ارتقای دانش و مهارت‌های معلمان درخصوص نحوه آموزش راهکارهای ارتقای سلامت و پیشگیری از آسیب‌های روانی- اجتماعی دانش‌آموزان ۳. آموزش‌های مربوط به ارتقای دانش و مهارت والدین درخصوص تربیت فرزند سالم. عملکرد این آموزش‌ها اندک (2.47 درصد) است و تنها یکی از سرفصل‌های آن (مدیریت استرس) ارائه شده است.

ارائه خدمات  درمان

سازوکار تشخیص و درمان نماد شامل مداخلات مختصر در سطح مدرسه از طریق مشاور مدرسه و در سطح منطقه شامل درمان در مراکز مشاوره و خدمات روان‌شناسی به دانش‌آموزان نیازمند است. یافته‌های عملکرد درمان نشان می‌دهد حدود ۵۱ درصد از افراد آسیب‌دیده به صورت اولیه شناسایی و ۱۲.۸۶ درصد درمان شده‌اند.

ارائه خدمات مددکاری اجتماعی

فرایند مددکاری اجتماعی در نماد در سطح منطقه رخ می‌دهد و به این شرح است:

۱. برای دانش‌آموزان در معرض خطر به صورت کمک‌های پایه و معیشتی

۲. برای دانش‌آموزان پرخطر شامل جذب کمک برای تأمین هزینه‌های درمان دانش‌آموزان و همکاری با مراجع قضائی و انتظامی برای کاهش وضعیت خطرپذیری آنها.

یافته‌های این حوزه نشان می‌دهد خدمات مددکاری مختلفی به ۲۴۱۵۴ نفر از دانش‌آموزان ارائه شده است.

اقدامات تکمیلی

سایر اقدامات تکمیلی به منظور ارائه خدمات به دانش‌آموزان جهت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی به شرح زیر بوده است:

۱. توسعه ۷۲۴ گروه مدیریت فوریت‌های روانی و اجتماعی در سطح استان‌ها و مناطق.

۲. راه‌اندازی کانال برنامه ملی نماد در بستر برنامه شاد.

۳. راه‌اندازی خط ملی نماد به شماره ۱۵۷۰

در چهار ماه در سال تحصیلی سال ۱۴۰۰-۱۴۰۱، ۲۱۴۵۷ نفر در موضوعات مختلف با این خط تماس گرفته‌اند.