بحران‌های گره‌خورده معاصر

مهدی زارع: کنگره ملی تغییر اقلیم و سلامت با حضور اندیشمندان سراسر کشور در دانشگاه علوم پزشکی دزفول در روزهای نهم و دهم اسفندماه 1402 برگزار شد. در پی برگزاری موفق این کنگره در دزفول، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی مأموریت انجام مطالعات ملی تغییرات اقلیم و سلامت را به دانشگاه علوم پزشکی دزفول واگذار کرد. دانشگاه علوم پزشکی دزفول یکی از جدیدترین دانشگاه‌های علوم پزشکی استان خوزستان و کشور است که زیر نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی فعالیت می‌کند. در سال 1392، دانشکده علوم پزشکی دزفول به دانشگاه علوم پزشکی دزفول ارتقا یافت. فعالیت‌های تحقیقاتی مرکز تحقیقات تغییر اقلیم و سلامت دانشگاه علوم پزشکی دزفول در بخش‌های مختلف کنگره ارائه شد. در حوزه ارتقای تاب‌آوری نظام سلامت بر کاهش آسیب افراد در معرض مخاطرات مرتبط با تغییر اقلیمی تأکید شد. در بخشی از پیام وزیر بهداشت برای این کنگره نیز آمده بود: «تغییرات اقلیمی بر سلامت زیست‌مندان تأثیر بسزایی دارد، گرم‌شدن زمین و رویدادهای شدید آب و هوایی می‌تواند بیماری‌های واگیر و غیرواگیر مرتبط با تغییرات اقلیم را افزایش دهد. همچنین، افزایش بلایا و حوادثی همچون سیل و خشک‌سالی نیز باعث صدمات جدی به سلامتی و زیرساخت‌های حیاتی شده است. افزایش هزینه‌های اقتصادی نیز قابل توجه است و همکاری جهانی برای کاهش اثرات این تغییرات الزامی است. ایجاد تاب‌آوری و توسعه سیاست‌های مبتنی بر علم می‌تواند در این زمینه کمک‌کننده باشد. در همین راستا اقدام شایسته مرکز تحقیقات تغییر اقلیم و سلامت دانشگاه علوم پزشکی دزفول، در برپایی اولین کنگره ملی تغییرات اقلیم و سلامت، به عنوان یک دانشگاه پیشتاز رسالتی حیاتی در راستای مطرح‌کردن دغدغه‌ها و چالش‌های اصلی مرتبط با این مهم ایفا می‌کند». از مقالات این کنگره نکاتی به شرح ذیل به عنوان جمع‌بندی و دستاوردهای پژوهشی قابل طرح هستند:

اثرهای تغییر اقلیم بر سلامتی انسان‌ها نشان داده شده است. برخی از اثرها عبارت‌اند از امواج گرما: بیماری‌های قلبی‌-عروقی مانند سکته. آلودگی هوا: سکته مغزی، بیماری قلبی، آسم، بیماری مزمن انسدادی ریه و سرطان ریه. تغییرات اقلیمی بزرگ‌ترین تهدید سلامتی است که بشریت با آن مواجه است و متخصصان بهداشت در سراسر جهان در حال حاضر با آسیب‌های بهداشتی ناشی از این بحران در حال گسترش مواجه‌اند. تغییرات اقلیمی به طرق مختلف بر زندگی و سلامت انسان اثر می‌گذارد. این ضروریات سلامتی‌ -هوای پاک، آب آشامیدنی سالم، تأمین مواد غذایی مغذی و سرپناه ایمن- را تهدید می‌کند و این پتانسیل را دارد که چندین دهه پیشرفت در سلامت جهانی را تضعیف کند. بیماری‌های غیرواگیر سالانه 41 میلیون نفر را می‌کشند که معادل 74 درصد از کل مرگ‌ومیرها در جهان است. هر سال 17 میلیون نفر قبل از 70سالگی به دلیل بیماری غیرواگیر جان خود را از دست می‌دهند. 86 درصد از این مرگ‌ومیرهای زودرس در کشورهای با درآمد کم و متوسط رخ می‌دهد. از کل مرگ‌ومیرهای غیرواگیر، 77 درصد مربوط به کشورهای کم‌درآمد و متوسط است. بیماری‌های قلبی‌-عروقی بیشترین مرگ‌ومیرهای ناشی از بیماری‌های غیرواگیر با 17.9 میلیون نفر در سال را تشکیل می‌دهند. پس از آن سرطان‌ها (9.3 میلیون نفر)، بیماری‌های مزمن تنفسی (4.1 میلیون) و دیابت (2.0 میلیون ازجمله مرگ‌های ناشی از بیماری کلیوی ناشی از دیابت) قرار دارند. این چهار گروه از بیماری‌ها بیش از 80 درصد از مرگ‌ومیرهای زودرس ناشی از بیماری‌های غیرواگیر را تشکیل می‌دهند.

دو بحران بزرگ جهانی زمان ما، تغییرات اقلیمی و اپیدمی بیماری‌های غیرواگیر، در هم تنیده شده‌اند. آنها دستاوردهای سلامت و توسعه و کیفیت زندگی را از بین می‌برند و بیشترین ضربه را به مردم فقیر و حاشیه‌نشین وارد می‌کنند. اقدام برای مدیریت هر دوی آنها باید در مداخلات هم‌افزایی که بتواند هر دو را مورد توجه قرار دهد، هماهنگ شود. تغییرات اقلیمی در حال حاضر به روش‌‌های بی‌شماری بر سلامت اثر می‌گذارد، ازجمله مرگ و بیماری ناشی از رویدادهای شدید اقلیمی مکرر مانند موج گرما، توفان و سیل، اختلال در سامانه‌های غذایی، افزایش بیماری‌های مشترک انسان و دام و غذا، آب و... بیماری‌های منتقله از طریق ناقل و مسائل مربوط به سلامت روان.

روند تغییرات اقلیمی و شدت آن در استان خوزستان نشان می‌دهد که 88 درصد استان گرم‌تر، شش درصد سردتر و شش درصد بدون تغییر معنی‌دار است. بارش در هفت درصد استان افزایش، در 67 درصد مساحت کاهش یافته و 26 درصد استان تغییر معنی‌داری نشان نداده است. 67 درصد استان خشک‌تر شده و 33 درصد از مساحت استان تغییر معنی‌داری نداشت. از نظر رده خطر تغییرات اقلیمی 19 درصد در کلاس متوسط، 40 درصد در کلاس شدید و 41 درصد در کلاس بسیار شدید است. ارتباط بین گرم‌شدن کره زمین و تشدید خشکی در اکثر مناطق خوزستان با این مطالعات نشان داده شده است. بیابان‌زایی و فراوانی و شدت خشک‌سالی‌ها بیشتر شده است.

تغییرات اقلیمی و محیطی یکی از مهم‌ترین عوامل مهاجرت از شهرهای در حال کوچک‌شدن استان خوزستان است. تغییرات اقلیمی و محیطی تأثیر مستقیم و غیرمستقیم بر روند مهاجرت دارد به نحوی که سلامتی ساکنان منطقه را تهدید می‌کند. تغییر اقلیم زیست‌پذیری انسان در این منطقه را به خطر انداخته و به‌طور فزاینده‌ای افراد بیشتری را متقاعد به مهاجرت کرده است. میل به بهبود کیفیت زندگی و دوری از روند تخریب محیط زیست، انسان‌ها را به جابه‌جایی به خارج از شهرهای کوچک استان خوزستان متمایل کرده است. تغییرات اقلیمی و تخریب محیط‌ زیست تأثیر قابل‌توجهی حتی بر مهاجرت به خارج از کشور دارد. این عوامل محیطی اثرهای مستقیم و غیرمستقیم دارند. با رسیدن به آستانه خطر، مردم به‌طور فزاینده‌ای متقاعد می‌شوند که شهرهای کوچک را ترک کنند. همچنین میزان اثر تغییرات محیطی در تشدید رکود اقتصادی، بی‌کاری، اعتیاد، فساد، خشونت، جنایات و اختلال در زیرساخت‌های شهری این منطقه، نشان از اهمیت اثرهای غیرمستقیم تغییرات اقلیمی و محیطی در مهاجرت مردم دارد.

در مورد مشکلات محیطی خوزستان در این کنگره بحث شد. ازجمله در نشستی مسئله سد گتوند مطرح و در مقالات مطرح شد که آبگیری سد گتوند به از بین رفتن زمین‌های کشاورزی منطقه و افزایش 25 درصدی شوری آب رودخانه کارون انجامیده است. به همین ترتیب خسارات کشاورزی ناشی از شوری رودخانه کارون، سالانه ده‌ها میلیارد تومان برآورد می‌شود. دلیل این موضوع وجود تپه نمکی به نام کوه عنبل (عنبر) در 5 کیلومتری شمال محور جدید سد بود. سازندگان سد و وزارت نیرو مدعی شدند که موضوع قابل کنترل است و منکر مشکل شدند اما تنها پس از گذشت چند روز از آبگیری سد، در سال 1389 به دستور احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت تپه نمکی مزبور در آب سد به‌تدریج حل و وارد دریاچه سد گتوند شد. پتوی رسی که روی این تپه کشیده شده بود نیز بلافاصله تاب آبگیری را نیاورد. مهندس محمدزاده که در دولت دهم -دولت دوم احمدی‌نژاد- رئیس سازمان محیط زیست بود و خود دزفولی است، در این کنگره حاضر بود. او در توضیح تصمیم اتخاذشده در مورد سد گتوند گفت که «ابتدا محور سد 20 کیلومتر در شمال محل کنونی آن بود. مهندسان شرکت آمریکایی هارزا در سال‌های قبل از انقلاب پیشنهاد کرده بودند که محور سد بالادست این توده کوه نمکی ساخته شود، وگرنه با زیر آب رفتن و انحلال این توده نمک در دریاچه مخزن، آب کارون شورتر خواهد شد. 20 سال قبل از آبگیری و در اوایل دهه 70، رئیس سازمان برنامه و بودجه وقت در دولت مرحوم هاشمی مدعی شد که چنانچه محور سد 20 کیلومتر پایین‌دست‌تر بیاید، سد مخزنی بزرگ‌تر خواهد داشت و به‌صرفه‌تر خواهد شد. به همین ترتیب و برخلاف نظر سازمان محیط زیست عمل کردند و حتی در دولت دهم نیز سازمان حفاظت محیط زیست از ابتدا تا انتهای موضوع آبگیری سد، با این کار ابراز مخالفت کرد ولی درنهایت دولت وقت -دولت دهم- رأی به آبگیری داد».