دورخیز لائیک‌ها برای تسخیر ریاست‌جمهوری

صابر مقدمی: مردم ترکیه در انتخابات 31 مارس سال 2024 که از اهمیت بسیار زیادی در بین احزاب سیاسی برخوردار است، بزرگ‌ترین ضربه را بر رجب طیب اردوغان و حزب متبوعش عدالت و توسعه (AK PARTY) وارد کردند. این ضربه از آن جهت حائز اهمیت است که خود اردوغان از دل این انتخابات و تسخیر کرسی شهرداری استانبول وارد عرصه سیاست کشور شده و از سال 2002 به‌عنوان نخست‌وزیر و بعدها با تغییر قانون اساسی کشور و تبدیل نظام پارلمانی به نظام جمهوری به‌عنوان ریاست‌جمهوری کشور برگزیده شده است. این انتخابات ثابت کرد که احزاب مخالف اردوغان از وزن بالایی برخوردارند و اکرم امام‌اوغلو شهردار فعلی استانبول و فاتح این دوره از انتخابات می‌تواند رقیب اصلی رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری کشور در انتخابات ریاست‌جمهوری دوره بعدی باشد؛ تهدیدی که اردوغان بر آن واقف است و هرگز در مقام انکار آن برنخاسته است.

با اتمام شمارش آرا‌ مشخص شد که اکرم امام‌اوغلو کاندیدای حزب طرفدار آتاترک معمار جمهوری ترکیه به نام حزب خلق جمهوری‌خواه(CHP) با 51 درصد آرا‌، ماراتن انتخابات استانبول، بزرگ‌‌ترین شهر ترکیه را زودتر از رقیب تا بن دندان مسلح خود، مراد کوروم از حزب عدالت و توسعه به پایان برده و برای بار دوم به‌عنوان شهردار استانبول انتخاب شده است. این در حالی است که حزب خلق جمهوری‌خواه علاوه بر استانبول توانست بر کرسی‌های شهرداری‌های کلان‌شهرهای آنکارا، ازمیر و 15 شهر بزرگ ترکیه جلوس کنند. این شکست بزرگ‌ترین شکست انتخاباتی اردوغان و حزبش عدالت و توسعه (AK) از زمان به روی‌کار‌آمدنشان در سال 2002 است و می‌تواند نویدبخش تحولات جدی و اساسی در چشم‌انداز سیاسی کشور ترکیه باشد. اردوغان در جمع هواداران خود از این رویداد به‌عنوان نقطه عطف یاد کرده است.

به زعم تحلیگران سیاسی، نتایج کسب‌شده توسط اردوغان و یارانش بسیار بدتر از نتایج نظرسنجی‌‌های قبل از انتخابات بود. این تحلیل‌گران دلایل این شکست غیرمنتظره را به عواملی مانند تورم لجام‌گسیخته و کوچک‌شدن سفره مردم، افول اردوغان و حزبش در بین رأی‌دهندگان ناراضی اسلام‌گرا، رابطه نزدیک اردوغان با اسرائیل و شخصیت کاریزماتیک امام‌اوغلو نسبت می‌دهند. اکرم امام‌اوغلوی 53‌ساله در اجتماع طرفدران پر‌شور خود که بعد از شمارش آرا‌ و برتری او بر مراد کوروم در برابر ساختمان مرکزی استانبول تجمع کرده بودند و شعار استعفای اردوغان را سر می‌دادند، گفت: کسانی که پیام مردم را نادیده می‌گیرند، پایانی غیر از شکست نخواهند داشت. این تاجر سابق ترک که در سال 2008 وارد عرصه سیاست ترکیه شد و اکنون بالقوه‌ترین و جدی‌ترین رقیب اردوغان در انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه در سال 2028 محسوب می‌شود در اجتماع طرفداران خویش سخنان زیر را نیز به زبان آورد: «امشب 16 میلیون شهروند استانبول پیام خویش را با صدای رسا به گوش رقیب ما و رئیس‌جمهور ترکیه رساندند». اردوغان که خودش در دهه 1990 به‌عنوان شهردار شهر استانبول انتخاب شد، تا بن دندان مسلح به استقبال این انتخابات رفت، انتخاباتی که به‌زعم تحلیل‌گران محک عیاری بود هم برای حزب او عدالت و توسعه و هم سرکشی و مقاومت مخالفانش.

اردوغان خطاب به جمعیت طرفدارانی که در برابر دفتر مرکزی حزبش در آنکارا پایتخت ترکیه تجمع کرده بودند، گفت ‌این شکست را می‌پذیرند و گام‌‌هایی جدی برای شنیدن پیام رأی‌دهندگان برخواهند داشت. «‌اگر ما مرتکب اشتباهی شدیم، آن‌ را تصحیح خواهیم کرد. اگر کم‌کاری کرده باشیم، آن را جبران خواهیم کرد». هم‌زمان با سخنرانی اردوغان در آنکارا، هزاران نفر از طرفداران حزب خلق جمهوری‌خواه که پرچم‌های ترکیه و حزبشان را تکان می‌دادند، در‌حال استماع سخنرانی منصور یاواش دیگر کاندیدای حزب خلق جمهوری‌خواه بودند که مانند امام اوغلو دومین‌بار متوالی به‌عنوان شهردار آنکارا انتخاب می‌شد. او با غلبه بر رقیبش تورگوت آلتینوک رؤیاهای اردوغان برای برنده‌شدن مهره‌اش در آنکارا را بر باد داد. البته پیش‌بینی‌های اولیه حاکی از آن بود که رقابت جدی و تنگاتنگی در استانبول شکل خواهد گرفت و حزب خلق جمهوری‌خواه بازنده انتخابات است. این پیش‌بینی‌ها کمی بعد از اتمام انتخابات و شروع شمارش آرا رنگ باخت.

مرت آرسلان آلپ، استادیار دانشکده علوم سیاسی بوغازیچی استانبول بر این باورست که این شکست سخت‌ترین شکست انتخاباتی اردوغان از زمان به قدرت رسیدنش در سال 2002 بود. امام‌اوغلو نشان داد که بدون برخورداری از کمک‌ها و پشتیبانی‌‌های همه‌جانبه می‌توان قلوب رأی‌دهندگان مخالف را فتح کرد. این تهور و بی‌باکی او را به جدی‌ترین رقیب سیاسی اردوغان تبدیل کرده است.

امام‌اوغلو چگونه ظهور کرد

هنگامی که امام‌اوغلو در سال 2019 برنده ماراتن انتخابات شهرداری استانبول شد به حکومت 25ساله حزب عدالت و توسعه و اسلاف اسلام‌گرایش یعنی حزب رفاه در استانبول پایان داد. نباید فراموش کنیم که استانبول همیشه یکی از پایگاه‌های اصلی اردوغان و حزبش محسوب می‌شود و او با پیروزی در انتخابات شهرداری‌ها در دهه 1990 پا به عرصه سیاست ترکیه گذاشته است. حزب خلق جمهوری‌خواه در سال 2019 برنده انتخابات شهرداری آنکارا نیز شد. چهار سال بعد از این رویداد بود که اردوغان به کمک متحدش حزب حرکت ملی‌گرا (MHP) برای بار دوم به عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شد و اکثریت پارلمان را به دست آورد. از دیدگاه تحلیلگران مسائل ترکیه، مشکلات اقتصادی ترکیه، شامل تورم 70 درصدی و توقف رشد اقتصادی که ثمره دخالت‌های ناروای دولت در سیاست‌های بانک مرکزی بود و پایین‌نگه‌داشتن نرخ بهره در کنار سیاست‌های ریاضت‌طلبانه اردوغان باعث شد مردم این‌بار حزب عدالت و توسعه را تنبیه کنند. هاکان آکباش، مشاور ارشد گروه آلبرایت استونبریج، عقیده دارد: «اقتصاد عامل تعیین‌کننده‌ای در این انتخابات بود. مردم ترکیه به دنبال تغییر بودند و امام‌اوغلو اکنون الهه انتقام آنان از اردوغان است». عده‌ زیادی از طرفداران امام‌اوغلو که در برابر ساختمان شهرداری استانبول تجمع کرده بودند و پرچم‌های ترکیه و حزبشان را تکان می‌‌دادند ضمن سر دادن شعارهای حمایت از امام‌اوغلو از او می‌خواستند که در انتخابات آتی ریاست‌جمهوری شرکت کند. انتخاباتی که قرار است چهار سال بعد انجام پذیرد. اسرا، یک زن خانه‌دار، می‌گوید: «ما خیلی خوشحالیم. من او را بسیار دوست دارم. ما دوست داریم که او رئیس‌جمهور ما شود. حمایت فزاینده قشر سنتی ترکیه از حزب اسلام‌گرای رفاه جدید (YRP) به رهبری فاتح اربکان فرزند نجم‌الدین اربکان نخست‌وزیر سابق ترکیه که موضعش نسبت به اسرائیل و بحران غزه از اردوغان تندتر است، باعث ریزش تعداد طرفداران و حامیان اردوغان شد. این حزب موفق شد شهرداری شانلی اورفا یکی از شهرهای جنوب‌ شرقی ترکیه را از چنگال حزب حاکم برباید. ‌ نکته جالبی که باید بدان اشاره کنیم این است که امام‌اوغلو در شرایطی موفق به شکست‌دادن کاندیدای اردوغان در انتخابات شهرداری استانبول شد که احزابی که سال قبل در انتخابات ریاست‌جمهوری با حزب او ائتلاف کرده بودند با معرفی کاندیدای خویش از ائتلاف خارج شدند و حزب خلق جمهوری‌خواه مجبور شد دست خالی با اردوغان و یارانش مبارزه کند. نتایج انتخابات نشان می‌دهد که حزب کردهای ترکیه به نام دِم (DEM) که در سال 2019 در انتخابات شهرداری‌ها از امام‌اوغلو حمایت کرده بود، این‌بار کاندیدای خودش را معرفی کرد اما بسیاری از کردها وفاداری حزبی را کنار گذاشتند و به امام‌اوغلو رأی دادند. در نواحی جنوب‌ شرقی ترکیه که عمدتا کردنشین هستند حزب دم دوباره قدرتش را به رخ کشید و در 10 استان برنده شد. در انتخابات دوره قبلی بود که دولت به بهانه حمایت شهرداران کرد از احزاب کرد مخالف دولت، آنان را از کار برکنار و سرپرستان یا به‌اصطلاح قیم‌هایی برای این شهرها تعیین کرده بود. به گزارش خبرگزاری آناتولی این انتخابات در برخی از مناطق ترکیه به خشونت منجر شد و باعث کشته‌شدن یک نفر و مجروح‌شدن 11 نفر شد. یکی از کاندیداها نیز توسط گروه‌های مخالف کشته شد.