«شرق» ادامه واکنش‌ها به حمله ایران را بررسی می‌کند
همچنان داغ!
همچنان فضای سیاسی و دیپلماتیک متأثر از پاسخ ایران به اسرائیل است و به نظر می‌رسد تا چند روز آینده هم کماکان بحث داغ محافل رسانه‌ای و کارشناسی باشد. خاصه آنکه موضوع پاسخ اسرائیل و احتمال حمله به ایران هم مطرح است و دراین‌باره هم گمانه‌زنی‌های زیادی مطرح می‌شود؛ اما فعلا پرونده این پاسخ عصر یکشنبه (به وقت نیویورک) به نشست شورای امنیت رسید و به جدل دیپلماتیک بین مسکو و واشنگتن از یک سو و تهران و تلآویو در سوی دیگر انجامید که بدون صدور هیچ بیانیه و قطع‌نامه‌ای به کار خود پایان داد.
مهدی بازرگان: همچنان فضای سیاسی و دیپلماتیک متأثر از پاسخ ایران به اسرائیل است و به نظر می‌رسد تا چند روز آینده هم کماکان بحث داغ محافل رسانه‌ای و کارشناسی باشد. خاصه آنکه موضوع پاسخ اسرائیل و احتمال حمله به ایران هم مطرح است و دراین‌باره هم گمانه‌زنی‌های زیادی مطرح می‌شود؛ اما فعلا پرونده این پاسخ عصر یکشنبه (به وقت نیویورک) به نشست شورای امنیت رسید و به جدل دیپلماتیک بین مسکو و واشنگتن از یک سو و تهران و تلآویو در سوی دیگر انجامید که بدون صدور هیچ بیانیه و قطع‌نامه‌ای به کار خود پایان داد. در جلسه شورای امنیت که با نام «وضعیت خاورمیانه» و برای بررسی پاسخ ایران به اسرائیل و به درخواست تلآویو تشکیل شده بود، رابرت وود، نماینده آمریکا در این جلسه نیز با تکرار اتهامات علیه ایران، وظیفه شورای امنیت را بدون پاسخ نماندن اقدامات تهران دانست و بااینحال مدعی شد که آمریکا به‌دنبال تشدید تنش نیست و اقدامات ایالات متحده ماهیت صرفا دفاعی دارد. باربارا وود، نماینده انگلیس در شورای امنیت هم «مقیاس و ماهیت حمله ایران به اسرائیل را خطر بسیار بزرگی برای امنیت خاورمیانه توصیف کرد و به ادعای او، «ایران یک نقش بی‌ثبات‌ساز در منطقه دارد که از گروه‌های نظامی منطقه حمایت می‌کند». این دیپلمات انگلیسی با تکرار اعلام حمایت از امنیت اسرائیل، عنوان کرد که «هیچ‌کس نمی‌خواهد شاهد کشتار بیش از این باشد».
در مقابل واسیلی نبنزیا، سفیر و نماینده روسیه در سازمان ملل نیز در نشست اضطراری شورای امنیت به مواضع گوترش و همتایان غربی خود تاخت و صراحتا گفت «دبیرکل سازمان ملل حمله ایران را بلافاصله محکوم کرد، اما درباره حمله اسرائیل به کنسولگری ایران چنین واکنشی نداشت. این رویکرد درست نیست. ما در نشست شورای امنیت هشدار دادیم که اقدام اسرائیل باید صراحتا محکوم شود، اما به آن توجهی نشد. ما پیشنهاد پیش‌نویس برای یک بیانیه دادیم، اما آمریکا، انگلیس و فرانسه از پذیرش اصول قوانین بین‌المللی خودداری کردند و آن را نپذیرفتند». در ادامه همین لحن صریح، نبنزیا به ریاکاری کشورهای غربی از جمله فرانسه، انگلیس و آمریکا پرداخت که از حمایت از بیانیه‌ای در محکومیت حمله اسرائیل به کنسولگری ایران در اول آوریل خودداری کردند و اکنون ایران را محکوم می‌کنند.
در طرف دیگر این جدل سیاسی، نوبت به گیلعاد آردان، نماینده اسرائیل در سازمان ملل رسید و اعتراف کرد که «حمله مستقیم ایران به اسرائیل در نوع خود اولین بود و درعینحال مدعی شد جهان پس از حمله ایران شاهد تنش بی‌سابقه‌ای است». آردان ادامه داد که «ایران با پرتاب صد‌ها موشک و پهپاد بیش از ۷۰۰ تن مواد منفجره و بمب به سمت خاک اسرائیل شلیک کرده است». سفیر اسرائیل این ادعا را هم مطرح کرد که «حمله ایران تهدیدی برای مسجدالاقصی بود». نماینده اسرائیل در سازمان ملل در کنار ادعاهای واهی‌اش دست به یک نمایش دیپلماتیک هم زد و همچون همیشه با انجام حرکاتی در جهت فضاسازی و تحت تأثیر قرار دادن جلسات شورای امنیت، ویدئویی از پرواز موشک‌های ایران بر فراز مسجدالاقصی نشان داد و جالب‌تر آنجا بود که صفحه نمایشگر خود را حتی به سمت امیرسعید ایروانی، سفیر ایران گرفت.
با وجود این ایروانی در نشست شورای امنیت سازمان ملل درباره «وضعیت خاورمیانه»، ضمن دانستن حق ذاتی برای ایران جهت پاسخ به اسرائیل، متذکر شد که «اقدامات و جنایات بی‌ثبات‌کننده و غیرمسئولانه اسرائیل علیه ملت‌های منطقه، تهدیدی واقعی برای صلح و امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی است». سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران نزد سازمان ملل متحد، «سیاست نخست‌وزیر اسرائیل را گسترش و تشدید درگیری در منطقه برای ماندن در قدرت تعبیر کرد و به همین دلیل از اعضای شورای امنیت خواست که نباید اجازه دهند این شورا (امنیت)، گروگان جاه‌طلبی‌های چنین رژیم جنگ‌طلبی باشد. ایروانی این را هم تصریح که «جمهوری اسلامی ایران ضمن تأکید مجدد بر موضع ثابت خود، اعلام می‌دارد که به دنبال تشدید تنش یا جنگ در منطقه نیست». به تعبیر دیپلمات ارشد کشورمان، «زمان آن فرارسیده که شورای امنیت مسئولیت خود را بر عهده بگیرد و به تهدید واقعی صلح و امنیت بین‌المللی رسیدگی کند. شورای امنیت باید به سرعت وظایف خود را طبق فصل هفت منشور در پاسخ به سرپیچی‌های وقیحانه اسرائیل انجام دهد. شورای امنیت باید اقدامات فوری و تنبیهی برای وادارکردن این رژیم به توقف نسل‌کشی و کشتار مردم غزه و پایبند‌کردن آن به تعهدات خود به‌ویژه اجرای کامل قطع‌نامه‌های شورای امنیت سازمان ملل و دستورات الزام‌آور قانونی دیوان بین‌المللی دادگستری اتخاذ کند».
ایروانی گفته‌های خود را این‌گونه ادامه داد که «جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یکی از اعضای مسئول سازمان ملل متحد به اهداف و اصول مندرج در منشور ملل متحد متعهد بوده و بار دیگر بر تعهد خود به حفظ صلح و امنیت بین‌المللی تأکید می‌کند. جمهوری اسلامی ایران ضمن تأکید مجدد بر موضع ثابت خود، اعلام می‌دارد که به دنبال تشدید تنش یا جنگ در منطقه نیست». بااینحال سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران نزد سازمان ملل متحد با تغییر لحنی جدی متذکر شد، «جمهوری اسلامی ایران ضمن هشدار نسبت به هرگونه ماجراجویی نظامی بیشتر توسط رژیم اسرائیل، بر عزم تزلزل‌ناپذیر خود برای دفاع از مردم، امنیت و منافع ملی، حاکمیت و تمامیت ارضی خود در برابر هر گونه تهدید یا اقدامات تجاوزکارانه با شدت و مطابق قوانین بین‌المللی تأکید می‌کند». به گفته سفیر و نماینده دائم کشورمان نزد سازمان ملل متحد، «جمهوری اسلامی ایران در استفاده از این حق در صورت لزوم دریغ نخواهد کرد». البته امیرسعید ایروانی شنبه‌شب به وقت محلی (نیویورک) هم در نامه‌ای به شورای امنیت اعلام کرد که اگر اسرائیل مجددا دست به هرگونه اقدام نظامی بزند، پاسخ ایران مطمئنا قوی‌تر و قاطع‌تر خواهد بود.
خوانش حقوقی از پاسخ ایران
با توجه به آنچه در نشست اضطراری شورای امنیت گذشت، به موازات تحلیل نظامی و ارزیابی سیاسی حمله ایران به اسرائیل، تبعات این اقدام از منظر حقوقی هم می‌تواند محل بحث باشد. ازاین‌رو باید پرسید که آیا تهران با در‌نظر‌گرفتن حفظ حق پاسخ‌گویی می‌تواند حمله مستقیمی به اسرائیل را از بُعد حقوقی تبیین کند؟ در پاسخ به این سؤال، امیرسعید ایروانی طی نشست عصر یکشنبه شورای امنیت، ذیل قرائتی حقوقی خاطرنشان کرد که «عملیات جمهوری اسلامی ایران کاملا در راستای اعمال حق ذاتی ما برای دفاع از خود که ذیل ماده ۵۱ منشور سازمان ملل متحد ذکر شده و توسط حقوق بین‌الملل به رسمیت شناخته شده است، انجام شد». بنابراین به زعم نماینده ایران در سازمان ملل، «پاسخ تهران لازم و متناسب بود و این اقدام همچنین به صورت دقیق بود و تنها اهداف نظامی را مورد اصابت قرار داد تا احتمال تشدید تنش به حداقل برسد و از آسیب به غیرنظامیان جلوگیری شود».
یوسف مولایی در تبیین و تفسیر حقوقی آنچه مطرح شد، در گفت‌وگو با «شرق»، حمله ایران را، نه از نگاه حقوق بین‌الملل بلکه با قرائت سیاسی که به گفته او تابعی از قدرت بین‌الملل است، بررسی می‌کند؛ چراکه این استاد دانشگاه تأکید دارد «حقوق بین‌الملل و قوانین جاری اساسا تابعی از قدرت بین‌الملل تعریف می‌شوند و هر کشوری که دارای قدرت بیشتری باشد، می‌تواند تعریف خود را از حقوق و قوانین به دیگر کشورها تحمیل کند».
بااینحال مولایی اذعان دارد که «در منشور سازمان ملل توسل به زور و استفاده از حق دفاع مشروع و مشخصا اتکا به ماده ۵۱ منشور سازمان ملل متحد محدود است».
در تشریح حقوقی استفاده از حق دفاع مشروع، این استاد دانشگاه به دو کلیدواژه «فوریت» و «ضرورت» اشاره می‌کند و از آن طرف حق پاسخ‌گویی را منوط به اجازه و چراغ سبز شورای امنیت می‌‌داند. در نتیجه به گفته او «چون حقوق بین‌الملل دنباله‌ای از قدرت بین‌الملل تعریف می‌شود؛ بنابراین از قبل هم مشخص بود که حمله یک بامداد یکشنبه ایران به اسرائیل می‌تواند مورد انتقاد شورای امنیت و دیگر کشورهای غربی باشد».
با چنین خوانشی، این حقوق‌دان عنوان می‌کند که چون شورای امنیت بدون صدور قطع‌نامه و حتی بیانیه‌ای برای محکومیت حمله ایران به کار خود پایان داده است، از یک سو می‌تواند دست اسرائیل را برای حمله متقابل علیه ایران ببندد؛ چراکه پشتوانه و چراغ سبز شورای امنیت را ندارد؛ اما مولایی هم‌زمان اذعان می‌کند که قوانین و حقوق بین‌الملل مُصرح از طرف کشورها رعایت نمی‌شوند؛ به‌ویژه اسرائیل که سابقه طولانی در نادیده‌گرفتن قوانین و حقوق بین‌الملل دارد. از این جنبه او هشدار می‌دهد که تلآویو با برخورداری از حمایت سیاسی قدرت‌های بین‌المللی به‌راحتی می‌توانند این حق را برای خود متصور شوند که از توسل به زور با هر شدتی بهره ببرند. در نتیجه به گفته این حقوق‌دان «اسرائیل شاید بدون توجه به آنکه شورای امنیت چه نگاهی دارد، مستقیما دست به اقداماتی بزند».
استاد دانشگاه با پیش‌کشیدن موضوع «تناسب» بین حمله بامداد یکشنبه ایران به اسرائیل با حمله تلآویو به بخش کنسولی ساختمان سفارت کشورمان در دمشق به این موضوع اشاره دارد که «در حقوق بین‌الملل اساسا هیچ ملاک و معیاری برای سنجش میزان تناسب بین این دو حمله وجود ندارد و تنها معیار آن یا موضع‌گیری سیاسی مقامات کشورها یا ارجاع پرونده به محافل حقوقی است که به گفته او در این زمینه بعید است چنین اتفاقی روی دهد یا در نهایت به نظر مولایی «تعیین این نسبت با شورای امنیت خواهد بود».
جنگی که به سود منطقه نیست
پس از پاسخ ایران به اسرائیل همچنان موضوع کلیدی و پرسش اصلی این است که شاهد پاسخ متقابلی از سوی نتانیاهو خواهیم بود یا خیر؟ در پاسخ به این سؤال، مرتضی موسوی‌خلخالی در گفت‌وگویی با «شرق»، ضمن اشاره به این نکته که پس از حمله ایران، عملا ماهیت تهدید تغییر پیدا کرده است و در‌حال‌حاضر توپ در زمین اسرائیل قرار دارد، این هشدار را می‌دهد که اکنون سهم و وزن عوامل و پارامترهایی که می‌تواند اسرائیل را به سمت حمله متقابل به ایران سوق بدهد، بیش از دلایلی است که می‌تواند تلآویو را از این حمله بازدارد. به گفته این دیپلمات پیشین کشورمان «باید در نظر داشت که اسرائیل اکنون بیش از هر زمان دیگری به جنگ با ایران در راستای پیشبرد اهداف خود در غزه نیازمند است». از طرف دیگر، تحلیلگر ارشد خاورمیانه با ارجاعی به مجموعه تحولات هفت ماه گذشته پس از عملیات هفتم اکتبر تأکید دارد که «منطقه غرب آسیا در این مدت روندی را طی کرده است که در یک‌قدمی جنگ فراگیر قرار دارد؛ بنابراین با کوچک‌ترین سوء‌محاسبه‌ای کلید این جنگ زده خواهد شد».
خلخالی در پاسخ به این سؤال که آیا بازدارندگی ایران با این شدت و وسعت می‌تواند نتانیاهو را از پاسخ متقابل بازدارد، می‌گوید «در مدت ۱۰ روزی که سایه سنگین احتمال حمله ایران و تهدید ناشی از واکنش تهران در میان بود، عملا نتانیاهو در موضع ضعف قرار داشت و همه مناسبات سیاسی، اقتصادی، تجاری، دیپلماتیک، نظامی، امنیتی و حتی روند ملیت‌های ارتش اسرائیل در غزه هم تحت‌الشعاع حمله احتمالی ایران قرار گرفته بود. حال که حمله ایران انجام شده است، این کارشناس «روند را یک روند معکوس در نظر می‌گیرد که باعث شده اکنون سایه جنگ سنگین‌تر شود».
مرتضی موسوی‌خلخالی با توجه به شرایط متشتت و درعینحال شکننده سیاسی در اسرائیل ناشی از تشدید اختلافات در هفت ماه گذشته بر این نکته تأکید دارد که شاید موضوع حمله‌کردن یا حمله‌نکردن به ایران هم ازجمله سرفصل‌های جدید اختلافات سیاسی، به‌ویژه در کابینه بنیامین نتانیاهو باشد. از این نظر باید دید که آیا مخالفان حمله اسرائیل به ایران می‌توانند بر جریان تندروی کابینه بی بی مسلط شوند یا برعکس؟ چراکه این دیپلمات پیشین کشور باور دارد هرکدام از این دو جریان بتوانند دیگری را کنار بزنند، حمله احتمالی اسرائیل به ایران را یا عملیاتی خواهند کرد یا از روی میز کنار خواهند گذاشت.
پیرو آنچه گفته شد، منابع رسانه‌ای هم از بروز اختلافات شدید در کابینه جنگ اسرائیل بر سر پاسخ متقابل پرده برداشتند. آن‌طور که ایسنا گفته، منابع رسانه‌ای عبری‌زبان گزارش دادند که کابینه جنگ اسرائیل نشستی را در مقر وزارت جنگ برگزار کرد و در آن، حمله ایران به اراضی اشغالی بررسی شد. شبکه ۱۲ اسرائیل دراین‌باره خبر داد که درباره لزوم پاسخ به حمله ایران توافق وجود دارد؛ اما اختلافات درباره نحوه و زمان پاسخ‌گویی است. طبق این گزارش، «بنی‌گانتس» و «گادی آیزنکوت»، اعضای کابینه جنگ رژیم صهیونیستی، پیشنهاد واکنش فوری به این حمله را دادند؛ اما این پیشنهاد رد شد. این شبکه همچنین فاش کرد که برخی در کابینه جنگ معتقدند که معادله باید چشم در برابر چشم، در یک دور درگیری کوتاه و فوری باشد؛ درحالی‌که برخی دیگر می‌گویند باید منتظر ماند، خوب برنامه‌ریزی کرد و سپس به حمله ایران پاسخ داد. البته روزنامه نیویورک‌تایمز هم به نقل از مقامات اسرائیل نوشت، یکی از پاسخ‌های احتمالی مبنی بر «حمله تلافی‌جویانه علیه ایران» که برخی از اعضای کابینه جنگ پیشنهاد داده بودند، پس از تماس تلفنی بنیامین نتانیاهو و جو بایدن لغو شده است. طبق آنچه نیویورک‌تایمز نوشته است، این مقامات اسرائیلی ادعا کرده‌اند که دلیل این تصمیم‌گیری ادعای «ایجاد‌نشدن خسارت عمده» در عملیات بوده است و البته جزئیات تماس نتانیاهو و بایدن را به اشتراک نگذاشتند.
به موازات این گزارش‌های خبری، مرتضی موسوی‌خلخالی ارزیابی خود را با تأکید بر این نکته ادامه می‌دهد که اسرائیل تنها بازیگر خاورمیانه دارای قدرت اتمی است و متذکر می‌شود که «اگر سلسله کنش‌ها و واکنش‌ها و حملات و ضدحملات بین تهران و تلآویو ادامه پیدا کند، تا نقطه‌ای که اسرائیل موجودیت خود را در خطر ببیند، برای استفاده از تمام قدرت خود درنگ نخواهد کرد»؛ به‌همین‌دلیل دیپلمات پیشین کشورمان دامن‌زدن به شرایط کنونی را و به تبع آن احتمال وقوع یک جنگ منطقه‌ای با اسرائیل را به‌هیچ‌وجه به نفع خاورمیانه نمی‌داند؛ چراکه امنیت و حتی موجودیت کل غرب آسیا به شکل جدی تحت‌الشعاع قرار خواهد گرفت.
خلخالی در ادامه گپ‌و‌گفت خود با «شرق» علاوه بر تحولات منطقه و اسرائیل، نگاهی هم به شرایط داخلی در کشور دارد و با توجه به انبوه مشکلات اقتصادی، معیشتی، اجتماعی و... برخی سیاست‌های منطقه‌ای را به سود منافع ملی نمی‌داند؛ بنابراین این دیپلمات تأکید می‌کند که در اولویت‌‌بندی نهادهای تصمیم‌گیر پس از حمله بامداد یکشنبه باید تغییر ریل جدی از موضوعات منطقه‌ای به موضوعات داخلی با محوریت مدیریت مشکلات اقتصادی، معیشتی و اجتماعی در دستور کار قرار بگیرد. البته این تحلیلگر گریزی هم به فضای رسانه‌ای کشور می‌زند و معتقد است که چون اکنون توپ در زمین اسرائیل قرار دارد و به دنبال آن سایه جنگ سنگینی می‌کند، باید رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران داخلی به دور از فضاسازی غیرواقعی، حتی‌المقدور آرامش نسبی را به جامعه تزریق کنند؛ چراکه با توجه به انبوه چالش‌ها و مشکلات، تزریق ناامیدی می‌تواند جامعه را به سمت گسترش مشکلات روانی بکشاند.
