میراث شناختی پنج انگشت ابرکوه
محدوده کوه پنج انگشت و عرصه‌های کفه‌ای اطراف آن یکی از عرصه‌های طبیعی، بکر و تقریبا دست‌نخورده‌ای است که اکوسیستمی بسیار ارزشمند دارد و محدوده دیرین‌شناسی مهمی محسوب می‌شود.
میراث آریا: محدوده کوه پنج انگشت و عرصه‌های کفه‌ای اطراف آن یکی از عرصه‌های طبیعی، بکر و تقریبا دست‌نخورده‌ای است که اکوسیستمی بسیار ارزشمند دارد و محدوده دیرین‌شناسی مهمی محسوب می‌شود.
با عبور از روستای اسفندآباد و در مسیر جاده آسفالت به سمت مروست، پس از طی ۸ کیلومتر و بعد از گذر از روستای هارونی با قلعه بسیار قدیمی و سابقه تاریخی‌اش، کوهی کم‌ارتفاع در فاصله نزدیکی به جاده خودنمایی می‌کند. این کوه با فرم خاصی که دارد، کوه پنج انگشت نام دارد. ابرکوه در گذشته از زیستگاه‌های مهم حیات وحش در فلات مرکزی ایران بود که تا اواخر دهه ۴۰ تعدادی گورخر، آهو و جبیر در آن زیست می‌کردند. حتی در گزارش‌های اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، از کفه (کویر) ابرکوه به‌عنوان یکی از زیستگاه‌های خوب گورخر در ایران یاد شده است. دشت‌های این شهرستان از یک طرف به تالاب گاوخونی و از جنوب تا بهرام گور فارس و از طرف غرب به کوه‌های زاگرس و از شرق به کویر ابرکوه – مروست شهرستان خاتم منتهی می‌شود. این منطقه با توجه به گستردگی و تنوع زیستگاهی عامل پیدایش تنوع حیات وحش و غنای زیستی است. میراث شناختی پنج انگشت ابرکوه در حاشیه کفه نمک ابرکوه قرار گرفته و شامل کوه پنج انگشت، پهنه‌ای با حیات وحش در حال انقراض
و سایت باستانی انسانی- فسیلی است.
درحالحاضر سایت تکثیر گورخر ایرانی در این منطقه و در نزدیکی کوه پنج انگشت ایجاد شده که روند انقراض این گونه نادر را متوقف کرده است. علاو‌ه‌بر‌آن گونه‌های مختلفی از پرندگان، گربه‌سانان و دیگر پستانداران در این منطقه زیست می‌کنند. قدمت این منطقه را می‌توان دوره اول تا اواخر دوره سوم زمین‌شناسی (کواترنری) دانست. کوه پنج انگشت با وجود ارتفاع کم، به سبب شکل ویژه‌ای که دارد و از دور شبیه انگشتان دست انسان است، یکی از کوه‌های معروف شهرستان ابرکوه محسوب می‌شود. این منطقه یکی از زیستگاه‌های حیات وحش شهرستان ابرکوه است و گونه‌های مختلفی مانند گورخر ایرانی در منطقه زیست می‌کنند. در اطراف این منطقه به سبب وجود شرایط مساعد دما و فشار، فسیل‌های زیادی از جانوران و گیاهان دریایی مربوط به دو تا پنج میلیون سال پیش، شکل گرفته و برخی از آنها تا به حال سالم و به شکل کامل باقی مانده که فسیل شاخص محسوب شده و جهت مطالعات زمین‌شناسی، زیست‌شناسی، دیرین‌شناسی و... کاربرد زیادی دارد. این در حالی است که این منطقه از منظر طبیعی در بین دو منطقه نمکزار و کوهستانی قرار دارد که بخش شمالی آن درگذشته نه‌چندان دور یک باتلاق و نمکزار طبیعی بوده و بخش جنوبی آن کوه‌های زنجیر مانند زاگرس است. مضاف بر موارد یادشده، اشیای تاریخی از ادوار پیش از تاریخ و تاریخی از اطراف این منطقه کشف شده که از این بین، کشف یک سر پیکان تاریخی بسیار درخورتوجه بوده است. ظاهرا این پیکان مربوط به دوران ماقبل تاریخ است، ولی تعیین سن دقیق آن نیازمند آزمایش‌ها و مطالعات بیشتری است.
فسیل‌های یافت‌شده در منطقه که غالبا بقایای برجای‌مانده از گیاهان و جانوران دریایی است که در دوره ژوراسیک و ماقبل آن در آب‌های این منطقه می‌زیسته‌اند، با توجه به رنگ آنها (کرم و شیری‌رنگ) مربوط به دوران الیگوسن تا میوسن (دوران چهارم) هستند. کفه ابرکوه با وسعت هزارو 590 کیلومترمربع و ارتفاع هزارو 441 متر از سطح دریا در شرق شهرستان ابرکوه واقع شده و از میان ۱۵۶ گونه گیاهی یافت‌شده در این منطقه، دارای ۳۱ گونه گیاهی دارویی است. بیشترین گونه دارویی این منطقه متعلق به خانواده‌های Labiatae و Brassicaceae است. گیاهان یادشده از نظر جغرافیای گیاهی متعلق به مناطق ایران-تورانی، مدیترانه‌ای، صحارا-سندی و جهانی هستند. این ۳۱ گونه متعلق به ۱۸ تیره بوده که بیشترین گونه‌های دارویی در تیره‌های نعنا و شب‌بو قرار دارند. از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی منطقه می‌توان به درمنه، اشنان، قیچ، کاروان کش، تاغ، گز، نی، خارشتر، عجوه، چزه، نسی، شپشو، انجیر کوهی و بادام کوهی اشاره کرد. پیش‌ازاین در قسمت‌های شمال شرق و شرق منطقه جنگل‌های یکدست و طبیعی تاغ وجود داشته که بر اثر برداشت بی‌رویه به منظور استفاده به‌عنوان هیزم و زغال از بین رفته و درحالحاضر تنها در برخی نقاط به شکل پاجوش بعضی از پایه‌ها مشاهده می‌شود.
همان‌گونه که به آن اشاره شد، سایت تکثیر گورخر ایرانی در فاصله کمی از این اثر (کوه پنج انگشت) قرار گرفته است که به گفته کارشناسان محیط زیست به سبب ویژگی‌های آب‌و‌هوایی، یکی از موفق‌ترین سایت‌های تکثیر کشور است.
علاوه بر آن گونه‌های دیگری مانند جبیر، آهو، روباه، میش، بز و... نیز در این منطقه زیست می‌کنند. این نشان‌دهنده سابقه حضور این گونه در حال انقراض در منطقه است. این سایت به وسعت ۱۷۰ هکتار در ۶۰ کیلومتری شهر ابرکوه در مجاورت جاده ابرکوه - مروست ایجاد شده است کل و بز، قوچ، میش، آهو، خرگوش، کفتار، روباه معمولی و انواع جوندگان از مهم‌ترین پستانداران منطقه هستند. شواهد و سوابق موجود حاکی از وجود جمعیت‌هایی از گونه‌های دشت‌زی به‌ویژه گورخر، آهو، جبیر، یوزپلنگ و کاراکال در این منطقه و دشت‌های مجاور آن است. درواقع چنین زیستگاه دشتی وسیعی تأمین‌کننده نیازهای زیستی این گونه‌هاست. از مهم‌ترین پرندگان منطقه می‌توان به زاغ بور، باقرقره شکم‌سیاه، هوبره، چکاوک کاکلی، کبوتر چاهی، کبک، تیهو، دلیجه و انواع مختلفی از پرندگان مهاجر زمستانه و پرندگان شکاری اشاره کرد. جمعا به‌ویژه در اطراف اراضی کشاورزی و نیزارهای منطقه درخورتوجه است. به طور کلی در این منطقه گونه‌هایی متنوعی از پرندگان، خزندگان و پستانداران شناسایی شده که برخی از این گونه‌ها در اولویت حفاظتی قرار دارند. درحالحاضر این محدوده شامل کوه پنج انگشت و سایت فسیلی اطراف آن است که از معروفیت نسبتا بالایی در میان اهالی بومی منطقه برخوردار است، به گونه‌ای که در موارد زیادی مشاهده شده که برای جمع‌آوری فسیل به این منطقه مراجعه می‌کنند.
این اثر به دلایل ذیل دارای اهمیت زیادی بوده و برای حفاظت آن تلاش بیشتری باید انجام شود.
وجود فسیل‌های چند‌میلیون‌ساله در این منطقه
وجود کفه نمکی ابرکوه در این منطقه و نقش اقتصادی آن
وجود چند گونه گیاهی و جانوری در فهرست IUCN در منطقه که زندگی آنها وابسته به منابع آبی محدود منطقه است، به‌ویژه هوبره و زاغ بور
وجود برخی جریانات آبی (چشمه) در دل بیابان‌های ابرکوه
احتمال بالای تخریب آن به واسطه استحصال بی‌رویه برای مصارف معدنی و صنعتی منطقه
زیبایی خیره‌کننده این اثر در تمام فصول سال
وجود فعالیت شکار در منطقه به‌وفور
برخورداری از وسعت و فضای مناسب برای حفاظت
اکوسیستم حساس و شکننده
هجوم بدون برنامه و مدیریت گردشگران در برخی از ایام خاص سال و خطر صدمه به اثر و مناظر طبیعی اطراف
وجود سابقه حضور گور ایرانی در محدوده این سایت و نیز وجود سایت پرورش گورخر از نقاط شاخص این سایت است.
این محدوده محل جوجه‌آوری و زندگی گونه ارزشمند بالابان است.
میراث شناختی پنج انگشت ابرکوه به لحاظ ویژگی‌های زمین‌ساختی و ژئومورفولوژی واجد ارزش بوده و نیازمند حفاظت است، آثار متعددی از حیات، نظیر فسیل‌های چندین میلیون‌ساله و نیز آثار دست‌ساخته انسان مربوط به هزاران سال قبل در این محدوده پراکنده شده است و درواقع جزئی از هویت و دارایی زمین‌شناسی منطقه و کشور محسوب می‌شود.
این محدوده سال گذشته در فهرست آثار ملی طبیعی کشور با شماره ۱۲۳۳ به ثبت رسیده است.
