چابهار در ابهام

مهفام  سلیمان‌بیگی

به‌تازگی هند و ایران یک قرارداد ۱۰ساله همکاری در چابهار امضا کرده‌اند. قراردادی که بر اساس آن، بنادر هند (IPGL) حدود ۱۲۰ میلیون دلار برای تجهیز و توسعه بندر چابهار سرمایه‌گذاری خواهند کرد تا هند بتواند از طریق آن‌، یک کریدور تجاری از ایران به افغانستان، آسیای مرکزی و روسیه ایجاد کند. با‌این‌حال، درست چند ساعت پس از امضای این توافق بین هند و ایران، آمریکا هشدار داد‌ «خطر بالقوه تحریم» برای «هر‌کسی» که درگیر معاملات تجاری با تهران است، وجود دارد. پیش از این هند سال‌‌ها بندر چابهار را معطل کرده بود و حالا مشخص نیست با امضای قرارداد جدید و تحولات سیاسی جهان، آیا هند عزمی جدی برای فعالیت در بند چابهار دارد یا خیر؟

چرخش مواضع آمریکا در بندر چابهار

 یادداشت تفاهم توسعه بندر چابهار توسط هند در سال ۲۰۱۶ (۱۳۹۵ شمسی) در جریان سفر نخست‌وزیر نارندرا مودی به ایران اجرائی شده بود. درواقع درست یک سال بعد از توافق برجام، هندی‌ها تمایل جدی خود را در شرایط فقدان تحریم‌های آمریکا برای همکاری با ایران اعلام کردند. پس از آن هم توافق‌نامه سه‌جانبه دهلی‌ نو، تهران و کابل در سال ۲۰۱۶ برای توسعه بندر، از رژیم تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران مستثنا بود. در آن زمان، تصمیم ایالات متحده تحت تأثیر پتانسیل بندر برای تسهیل تجارت و توسعه در افغانستان و نیز لابی طرف هندی بود. وزارت امور خارجه ایالات متحده در آن زمان گفته بود این استراتژی بر حمایت از توسعه اقتصادی افغانستان و «مشارکت نزدیک» با هند تأکید دارد. حتی زمانی که ایالات متحده در دولت دونالد ترامپ از برجام یا توافق هسته‌ای ایران در سال ۲۰۱۸ خارج شد و تحریم‌های تازه‌ای را علیه ایران اعلام کرد که منجر به توقف کامل خرید نفت خام ایران توسط هند شد،‌ واشنگتن توسعه بندر چابهار را از تحریم‌های در چارچوب سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران‌ مستثنا نگه داشت. با‌این‌حال، این بار ظاهرا آمریکا قصد چشم‌پوشی از آنچه را در چابهار می‌گذرد، ندارد. حالا به نظر می‌رسد باید منتظر انتخاب هندوستان ماند؛ چرا‌که اگر انتخاب هند ایستادن مقابل تهدیدهای آمریکا باشد، از طریق بندر چابهار می‌تواند پاکستان را دور بزند و کالاها را ابتدا به ایران و سپس از طریق شبکه‌‌‌های ریلی یا جاده‌ای به افغانستان و کشورهای محصور در خشکی و غنی از منابع مانند ازبکستان و قزاقستان حمل کند. برخی مقامات هندی حتی از رسیدن به سرزمین‌‌‌های دور یعنی تا روسیه نیز سخن گفته‌اند. در سوی دیگر اما هند این را هم باید در نظر بگیرد که هرگونه اعمال تحریم از سوی آمریکا ممکن است بتواند سرعت رشد اقتصادی کشورش را با اختلال مواجه کند؛ آن‌هم در حالی که در چند سال اخیر یکی از سریع‌‌‌ترین رشدهای اقتصادی جهان را  تجربه کرده است. 

هند پیچیده بازی می‌کند

 علی ضیایی، کارشناس حمل‌ونقل، معتقد است هند رفتاری سربسته دارد و چندان قابل پیش‌بینی نیست. او می‌گوید: «ایران درباره چابهار یک بازی دوگانه به راه انداخته، میان هند و چین. ما هر دو طرف را با هم در این منطقه می‌خواهیم؛ در‌صورتی‌که شدنی نیست. ما در مذاکرات‌ خود هندوستان را وارد می‌کنیم و امتیازاتی به او می‌دهیم، اما می‌خواهیم عینا با چین هم در همان منطقه قرارداد ببندیم. مثلا بندر شهید بهشتی را به هند می‌دهیم و بعد می‌خواهیم فاز دو همان بندر را به چینی‌ها بسپاریم. این کشورها قدرت‌های جهانی هستند و نگاه ژئوپلیتیک دارند. در واقع برایشان بحث سر ورود به کل پهنه مکران است. چین تا گوادر آمده و طرح‌های توسعه‌ای خودش را دنبال کرده و از طرف دیگر هند هم کار خودش را آغاز کرده است. بنابراین ایران باید تصمیم بگیرد که می‌خواهد در کدام پازل باشد؛ یک پازل هند به روسیه یا به‌طور خاص‌تر هند به افغانستان است که تقریبا جنبه امنیتی دارد و پازل دیگر کمربند راه چین است. باید ببینیم مکران را می‌خواهیم در پازل اول بگذاریم یا پازل دوم که امتداد طرح کمربند راه از پاکستان به ایران است». از نگاه این تحلیلگر، اینکه تحریم با عملکرد هند چه خواهد کرد، کاملا به این بستگی دارد که ایران اراده هند را چطور بتواند طبق منافع خودش تعریف کند؛ زیرا این هند همان هندی است که تحریم‌های آمریکا را درباره ایران به خوبی اجرائی کرده، ولی علی‌رغم تحریم‌های آمریکا سالی 30 میلیارد دلار با روسیه تجارت دارد. این یعنی بازی هند در موارد مختلف می‌تواند به‌شدت متفاوت باشد. ضیایی در پاسخ به این پرسش که از نظر اقتصادی کدام مسیر برای هند صرفه بیشتری دارد؟ می‌گوید: «اگر دو سال پیش این سؤال را می‌پرسیدید، می‌گفتم استفاده از مکران برای هند ‌چندان صرفه ندارد، اما الان بحث جنگ و تحریم روسیه شرایط را بسیار متفاوت کرده است. اگر هند بتواند وارد یک بازی کریدوری با ایران و روسیه شود، روابط خیلی خوب و مستحکمی در چابهار ایجاد می‌شود. البته تأکید می‌کنم به شرط حضور روسیه و شکل‌گیری بازی سه‌گانه.» شاهجویی، دیگر کارشناس حمل‌ونقل می‌گوید: «ما باید سرمایه‌گذاری را بین هند و چین تقسیم کنیم؛ مثلا الان که با هند در چابهار به توافق رسیده‌ایم، امتیازاتی به چینی‌ها بدهیم تا در مسیر بندرعباس سرمایه‌گذاری کنند. یعنی در پهنه‌های مختلف بین آنها رقابت ایجاد شود، نه در یک بندر و یک پهنه». شاهجویی باور دارد‌ از دید اقتصادی، پروژه چابهار و گام‌نهادن در مسیر راه‌اندازی کریدور شمال-جنوب، جذابیت زیادی برای هندی‌ها دارد؛ کما‌اینکه مسیر دسترسی دیگری هم ندارند. به گفته این کارشناس، هندی‌ها اگر بخواهند به کشورهای آسیای میانه راه پیدا کنند، مجبور‌ند با کشوری که با آن خصومت دارند، یعنی پاکستان، تعامل داشته‌ باشند؛ بنابراین این مسیر برای آنها ناممکن است. لذا چابهار از نظر اقتصادی برای هند جذاب است. با‌این‌حال، اگر قرار باشد از نظر سیاسی ارتباطات‌شان با آمریکا آسیب ببیند، پای کار چابهار نخواهند ماند.