خرده‌تاریخ کودتا

شرق: نهضت ملی‌شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد 1332 از مهم‌ترین وقایع تاریخ معاصر ایران به شمار می‌روند که همچنان نقاط نادیده و پنهان زیادی دارند و از‌این‌رو هر پژوهش تازه‌ای درباره این برهه از تاریخ ایران می‌تواند بخشی دیگر از واقعیت را آشکار کند. کتاب «پشت پرده کودتا» با زیرعنوان «اوباش، فرصت‌طلبان، ارتشیان، جاسوسان» یکی از مطالعات مهمی است که تاکنون درباره کودتای 28 مرداد منتشر شده است. نویسنده این کتاب، علی رهنما، مورخ و اقتصاددان برجسته ایرانی است که پژوهش‌های دیگری از او در سال‌های اخیر به فارسی ترجمه شده است. این کتاب چند سال پیش با ترجمه فریدون رشیدیان به فارسی منتشر شده بود و اخیرا چاپ تازه‌ای از آن در نشر نی منتشر شده است.

«پشت پرده کودتا» کتابی است در 17 فصل که در ابتدای آن روزشمار وقایع آمده که به شکل‌گیری تصویری کلی در ذهن خواننده کمک می‌کند. رهنما در این کتاب کوشیده خرده‌تاریخ مفصل آن‌دست از وقایعی را ارائه دهد که در ۲۸ مرداد به اوج خود رسیدند. کتاب خود توضیح داده که این اثر نه درباره‌ مصدق است و نه فهرستی است از هدف‌های دولت او و دستاوردها یا شکست‌های این دولت، بلکه بیشتر پژوهشی است در باب سرنگونی مصدق و نیز در‌خصوص شرایط تحقق این سرنگونی. هم مصدق و هم متحدان و مخالفانش این وقایع را به راه انداختند، به آنها واکنش نشان دادند‌ و با آنها تعامل برقرار کردند. ازاین‌رو، هر مطالعه‌ای درباره سرنگونی می‌بایست هم به مصدق و طرفدارانش‌ و هم به کسانی که او را سرنگون کردند، بپردازد و موقعیت‌ها و اعمال هر دو طرف را تجزیه و تحلیل، ارزیابی و گزارش کند.

رهنما در این کتاب براساس شواهد و مدارکی که مدنظر داشته، تلاش کرده به این پرسش پاسخ دهد که آیا سقوط مصدق از قدرت از سوی کشورهای خارجی طراحی و اجرا شد یا اینکه این واقعه یک کودتا، یک انقلاب، یک قیام خودجوش ملی ‌یا چیز دیگری بود. در خود کتاب به این نکته اشاره شده که بازتعریف تاریخچه‌ ۲۸ مرداد، همچون تاریخچه‌ هر کشمکش اجتماعی‌ـ‌‌سیاسی دیگری، به بروز بعضی دلخوری‌ها و برآمدن پاره‌ای از قضاوت‌ها می‌انجامد. بر این اساس، اثر حاضر تاریخچه‌ای است از وقایع ۲۸ مرداد برای کسانی که کنجکاوند بدانند در آن روز چه اتفاقی افتاد و چگونه چنین نتیجه‌ای حاصل شد. در بخشی از فصل اول کتاب با عنوان «عکس‌العمل انگلیس به مصدق زمانی که بر سر قدرت بود» می‌خوانیم: «انگلستان دیگر با سیاست‌‌مدارى سروکار نداشت که بتوان او را تحت تأثیر قرار داد، بر او فشار آورد، مرعوبش کرد یا با پرداخت رشوه مجبورش کرد که شرایط طرف مقابل را بپذیرد. انگلستان ناگهان متوجه شد با سیاست‌‌مدارى طرف است که دیگر نمی‌توان با او به همان زبانى سخن گفت که آنها پیش‌‌تر بدان عادت داشتند. درواقع، در کشورى که از نظر سیاسی‌‌ـ‌اقتصادى تحت نفوذ انگلستان بود، کشورى که آ‌نها احساس می‌کردند در آن منافع اساسى دارند، مصدق سیاست‌‌مدارى غیرقابل پیش‌‌بینى بود. شرکت نفت انگلیس‌ـ‌ایران که ۵۱ درصد آن به دولت بریتانیا تعلق داشت، شرکت تجارى بسیار سودآورى بود که کمک قابل ملاحظه‌‌اى بود به اقتصاد بریتانیا و به همین دلیل هم بریتانیایی‌ها نمی‌‌‌توانستند به آسانى از آن بگذرند. آنها سرمایه‌‌گذاری‌شان در آبادان را بزرگ‌‌ترین فعالیت تجارى در خارج از بریتانیا می‌‌دانستند که در سال ۱۳۲۹ (۱۹۵۰) سودى معادل ۱۷۰ میلیون پوند عایدشان کرده بود. از این گذشته، مصدق چهار خصوصیت داشت که بریتانیا را از او بیمناک می‌کرد».