۳۴ سال پس از زلزله منجیل

مهدی زارع:  34 سال پس از زلزله 1369 منجیل درس‌گیری از امداد فوری در سوانح لازم است. در اولین دقایق بامداد پنجشنبه‌شب 31 خرداد 1369 زلزله‌ای با بزرگای 7.3 استان‌های شمال غرب ایران را لرزاند. اندازه زلزله در حدی بود که در ابتدا تصور می‌شد حداقل شبیه به فاجعه زلزله ارمنستان در7 دسامبر 1988 (16 آذر 1367) باشد. پاسخ به تلکس گروه‌های امدادرسانی در سوانح طبیعی به رئیس سازمان امدادرسانی در سوانح ملل متحد (یوان‌درو، UNDRO) تأییدی بر آمادگی وزارت امور خارجه در تهران برای پذیرش تیم‌های امدادی بود. ورود برخی تیم‌های امدادی به تهران تا روز سه‌شنبه پنجم تیرماه طول کشید. تخصص‌های پزشکی ارائه‌شده عبارت بودند از: پزشکی حوادث و اورژانس، جراحی عمومی، جراحی پلاستیک و ترمیمی، بیهوشی و مراقبت‌های ویژه. تجربه زلزله ارمنستان موجب شد تا تجهیزات ضروری برای امداد و کیت‌های پزشکی و داروهای مربوطه از پیش تأمین شده باشد. اینساراگ، گروه مشاوره بین‌المللی جست‌وجو و نجات (INSARAG) در سال 1991 تأسیس و جایگزین «یوان‌درو» نهاد هماهنگ‌کننده امداد سوانح شد. یوان‌درو در 14 دسامبر 1971، به عنوان یک نهاد سازمان ملل متحد که مستقیما به دبیرکل گزارش می‌داد برای هماهنگی امداد سوانح تأسیس شد. این نهاد مجاز به بسیج و هدایت فعالیت‌های امدادی سازمان‌های مختلف سیستم سازمان ملل متحد در پاسخ به درخواست کمک‌های یک کشور آسیب‌دیده در یک سانحه بود. مهم‌ترین نهاد‌های امدادرسان جنبش بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر است. یکی از آخرین فعالیت‌های یوان‌درو در زلزله 31 خرداد 1369 منجیل در ایران بود. اینساراگ به دنبال ابتکارات تیم‌های تخصصی بین‌المللی جست‌وجو و نجات شهری (USAR) در زلزله 19 سپتامبر 1985 با بزرگای 8.0 مکزیک و زلزله ارمنستان در 7 دسامبر 1988 با بزرگای 6.8 تشکیل شد. دبیرخانه اینساراگ در بخش واکنش اضطراری در دفتر هماهنگی امور بشردوستانه (OCHA) در ژنو قرار دارد. اینساراگ قطع‌نامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مورد «تقویت اثربخشی و هماهنگی کمک‌های بین‌المللی» (USAR) را در سال 2002 به تصویب رساند. هدف اصلی اینساراگ تسهیل هماهنگی بین تیم‌های مختلف بین‌المللی امداد شهری است که خود را برای استقرار در کشورهای محل رویدادهای ویرانگر نظیر زلزله همراه با فروپاشی ساختمان آماده کرده‌اند. این گروه از طریق تسهیل فرصت‌های ارتباطی بین تیم‌هایش قبل از چنین رویدادهایی هماهنگ می‌شود. جلسات تیم‌ها منجر به توافقات عملی زیادی بین آنها شده که کار با یکدیگر را در هنگام سوانح واقعی ساده کرده است. جزئیات در مورد نحوه توافق این تیم‌ها برای همکاری با یکدیگر را می‌توان در دستورالعمل‌های اینساراگ یافت. در 7 دسامبر 1988، زمین‌لرزه در جنوب کوه‌های قفقاز در ارمنستان -آن روزها هنوز بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود- با بزرگای 6.8 شهرهای مجاور اسپیتاک، گیومری و وانادزور و تعدادی از روستاهای دورافتاده کوچک‌تر را تخریب کرد و تقریبا کل کشور را لرزاند. پیامدهای این رویداد که به زمین‌لرزه اسپیتاک ارمنستان معروف است، منجر به یکی از بیشترین تلفات ناشی از زلزله در جهان در دهه 1980 شد. تلاش‌های امدادی بین‌المللی متعاقبا موجب تمرکز بر مداخله در سوانح در ارمنستان و در واقع در سراسر منطقه اروپا و آسیای مرکزی شد. اندازه‌ها و شدت ویرانی پس از زلزله 1988 اسپیتاک قابل توجه بود. بیش از 25 هزار نفر جان خود را از دست دادند و تا 130 هزار نفر مجروح شدند. علاوه بر این، این فاجعه بر بسیاری از زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی ارمنستان اثر گذاشت و این کشور را با خسارت اقتصادی حدود 15 تا 20 میلیارد دلار مواجه کرد. طی 36 سال پس از زلزله 1988 اسپیتاک، ارمنستان که در سال 1991 از اتحاد جماهیر شوروی مستقل شد گام‌های مهمی در جهت تاب‌آوری در برابر سوانح برداشته است. از جمله این اقدامات ایجاد اولین اداره مدیریت اضطراری کشور و سرویس ملی حفاظت لرزه‌ای در سال 1991 بود. پس از آن، ارمنستان عضویت خود را در سازمان بین‌المللی دفاع غیرنظامی رسمیت داد و یک تیم نجات واکنش سریع ایجاد کرد. البته این کشور در بخش شرقی خود بر سر مسئله قره‌باغ کوهستانی طی سال‌های 1992-1994 در اولین جنگ قره‌باغ و در سال 2020 جنگ دوم و در سال 2023 حمله همه‌جانبه جمهوری آذربایجان درگیر چالش‌های گوناگون نظامی نیز بوده است. یک پیشرفت مهم در سطح جهانی در سال‌های پس از زلزله 1988 اسپیتاک ارمنستان، عملیات‌های اینساراگ برای استقرار فوری تیم‌های نجات در مکان‌های فاجعه بوده است. سامانه اینساراگ از آن زمان تاکنون صدها فاجعه را پشتیبانی کرده و جان هزاران نفر را در سراسر جهان نجات داده است. در زلزله‌های 6 فوریه 2023 ترکیه ادغام فعالیت‌های سازمان مدیریت سوانح ترکیه (AFAD) در اینساراگ تصمیم سریع برای فراخوان کمک بین‌المللی را ممکن کرد و منجر به نجات مستقیم جان 300 نفر از افراد به‌دام‌افتاده زیر آوار شد. واکنش بین‌المللی متعاقب و سرازیرشدن حمایت جهانی از ترکیه نشان‌دهنده قدرت همبستگی و کارآمدی سامانه‌های هماهنگی بین‌المللی است که از سوی اینساراگ و اوچا (OCHA) ایجاد شد. اوچا دفتر سازمان ملل متحد برای هماهنگی امور بشردوستانه یک نهاد سازمان ملل متحد است که در دسامبر 1991 توسط مجمع عمومی سازمان ملل برای تقویت واکنش بین‌المللی به شرایط اضطراری پیچیده و سوانح طبیعی تأسیس شد و جانشین دفتر هماهنگ‌کننده امدادرسانی سازمان ملل در سوانح طبیعی است. اوچا به کانون اصلی سازمان ملل متحد در مورد سوانح بزرگ تبدیل شد و فعالیت‌هایش شامل هماهنگی واکنش بشردوستانه، سیاست‌گذاری و حمایت بشردوستانه و نظارت بر بودجه‌های بشردوستانه و تبادل اطلاعات برای تسهیل تیم‌های واکنش سریع برای امدادرسانی اضطراری است. اجلاس جهانی بشردوستانه 2016 اوچا در استانبول ترکیه برگزار شد. درس‌های آموخته‌شده از عملیات اینساراگ و آمادگی آن در رخداد‌های قبلی ازجمله زمین‌لرزه‌های 6 فوریه 2023 موجب تقویت عملیات احتمالی آینده در فاجعه‌ای مشابه است. در زلزله‌های بزرگ که تیم‌های بین‌المللی از کشورهای مختلف در آن حضور دارند، چالش ارتباطی وجود دارد و همه پرسنل اورژانس باید بدانند که چگونه به سیگنال‌های صوتی واکنش نشان دهند. وقتی امدادگران محلی یا امدادگران اولیه نتوانند به افراد به دام‌افتاده دسترسی پیدا کنند تیم‌های نجات خارجی سعی می‌کنند به فضاهای خالی باقی‌مانده در ساختارهای فروریخته نفوذ کنند. این فرایند می‌تواند چندین تیم را درگیر کند و چند روز طول بکشد. جرثقیل‌ها برای کمک به بلند‌کردن سنگین و جابه‌جایی موانع بزرگ وارد می‌شوند. از آشکارسازهای دی اکسید کربن و تجهیزات تصویربرداری حرارتی نیز برای یافتن بازماندگان استفاده می‌شود، نخاله‌ها و آوارها باید با دست برداشته شوند تا با استفاده از تجهیزات سنگین از له‌شدن بازماندگان جلوگیری شود. تیم‌های جست‌وجو و نجات در عین حال با خطر پس‌لرزه‌ها نیز مواجه‌اند. سپس تلاش‌های نجات انجام می‌شود. مرحله بازیابی شامل برداشتن توده‌های بزرگ آوار و پیداکردن اجساد توسط تیم‌های محلی پس از خروج نیروهای امداد بین‌المللی انجام می‌شود. با استفاده از ماشین‌آلات سنگین و تجهیزات تخریب، دسترسی به تمام فضاهای سازه‌های فروریخته ممکن می‌شود. تصمیم دشوار درمورد زمان توقف جست‌وجوی بازماندگان گرفتارشده توسط آژانس هماهنگ‌کننده سازمان ملل و دولت گرفته می‌شود. قربانیان در صورت دسترسی به آب، بیش از دو هفته نیز زیر آوار ممکن است زنده بمانند. ولی تلاش‌های جست‌وجو و نجات معمولا حدود یک هفته پس از فاجعه متوقف می‌شوند.