وعده دیدار در کازان

‌عبدالرحمن فتح‌الهی: در شرایطی که مسعود پزشکیان خود را برای مراسم تنفیذ یکشنبه هفته آینده و حضور در پاستور آماده می‌کند و در حال رایزنی و تعامل برای شکل‌بندی کابینه چهاردهم است، به نظر می‌رسد ‌روس‌ها در تلاش هستند ‌با آغاز به کار دولت چهاردهم، برای مناسبات تهران-‌مسکو ریل‌گذاری خود را داشته باشند. در همین راستا و به گفته فارس، آندری رودنکو، معاون وزیر خارجه روسیه، روز سه‌شنبه خبر داد‌ تهران و مسکو آخرین تغییرات را روی توافق همکاری جامع دو کشور اعمال کرده و مقدمات امضای این سند تاریخی فراهم شده است. در تشریح آنچه عنوان شد، معاون وزیر خارجه روسیه در مصاحبه‌ سه‌شنبه‌ خود با خبرگزاری تاس توضیح داد: «در رایزنی‌های بسیار سازنده بین کارشناسان بخش‌های حقوقی و منطقه‌ای وزارتخانه‌های امور خارجه روسیه و ایران که در تاریخ ۲۱ ژوئن در مسکو انجام شد، متن (توافق دو کشور) نهایی شد».

‌این دیپلمات ارشد روس افزود: «با توجه به نتایج این رایزنی‌ها، مقرر شد رویه‌های داخلی لازم برای آماده‌سازی زمینه امضای توافق در چارچوب تعاملات دوجانبه سطح بالا در آینده نزدیک آغاز شود». رودنکو ابراز امیدواری کرد که دو کشور به‌زودی شاهد این رویداد تاریخی باشند. به گفته این مقام روس، «ویرایش این سند جدی که هدف از آن ارتقای وضعیت روابط روسیه و ایران به سطح شراکت راهبردی جامع است، تقریبا دو سال و نیم طول کشید و امروز می‌توان آن را کامل دانست». به گزارش تاس، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور منتخب ایران، در تماس تلفنی اخیر خود با همتای روس‌، ولادیمیر پوتین، برای امضای توافق همکاری جامع بین دو کشور در اجلاس بریکس که قرار است ماه اکتبر در کازان روسیه برگزار شود، اعلام آمادگی کرد.

از  تعلیق تا آماده‌سازی نهایی

در حالی مسکو اکنون توافق همکاری جامع دو کشور ایران و روسیه را نهایی و آماده امضا توسط مسعود پزشکیان و پوتین می‌داند که روس‌ها در ۱۱ ژوئن/ ۲۲ خرداد با انداختن توپ در زمین ایران، خبر تعلیق توافق‌نامه جامع راهبردی را منتشر کردند. در این راستا، ضمیر کابلوف، فرستاده ویژه رئیس‌جمهور روسیه در امور افغانستان و مدیر اداره دوم آسیایی وزارت امور خارجه روسیه، به خبرگزاری دولتی ریانووستی روسیه گفته بود: «تکمیل توافق‌نامه جامع همکاری میان مسکو و تهران به دلیل شهادت ‌سید‌ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور پیشین ایران، موقتا و با توافق طرفین به تعلیق درآمده است، اما این کار در نهایت انجام خواهد شد». در همان زمان، طرف روسی مدعی شده بود‌ «امضای قرارداد همکاری جامع بین مسکو و تهران تصمیم راهبردی حاکمیت دو کشور است. این روند مسلما به دلیل مشکلاتی که شرکای ایرانی دارند، به تعلیق درآمد». مشابه همین ادعای کابلوف، از سوی سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز در همان زمان عنوان شد.

‌با وجود این و در واکنش به اخبار تعلیق سند همکاری ایران و روسیه، کاظم جلالی، سفیر ایران در مسکو، در پیامی در شبکه ایکس نوشته بود: «روند نهایی‌شدن توافق‌نامه راهبردی ایران و روسیه بر اساس برنامه در حال انجام است و آنچه به‌عنوان تعلیق توافق‌نامه اجرائی همکاری دو کشور در رسانه‌ها ذکر شده، نادرست و نتیجه ترجمه غیر‌دقیق اظهارات مقام‌های روسی است». آن‌طورکه جلالی گفته، «ذیل متن فارسی آمده است که آقای ضمیر کابلوف گفتند ‌به‌طور کلی توافق‌نامه جامعی که میان ایران و روسیه قرار بود منعقد شود، ایرانی‌ها آن را به حالت تعلیق درآوردند؛ در‌صورتی‌که در متن روسی این‌طور نیست». سفیر ایران در روسیه با بیان اینکه این مشکلی است که همواره با آن مواجه بوده‌ایم، تصریح کرد: ‌«برخی از دوستان در داخل ایران شتاب‌زده اخبار نادرستی را منتشر می‌کنند، اما واقعیت این است که ما دو سال است‌ روی موافقت‌نامه جامع همکاری‌های دو کشور در حال کار هستیم».

‌جلالی طبیعی می‌داند که «بحث‌های کارشناسی زیادی بین دو طرف انجام ‌و مرتب به‌روزترین نسخه متن‌ها با یکدیگر رد‌و‌بدل شود». سفیر کشورمان از این نیز خبر داد که «در آخرین نوبت، دوستان روس متن را به طرف ایرانی دادند و در جریان ملاقات لاوروف با علی باقری‌کنی این موضوع مطرح شد که هرچه‌ سریع‌تر این متن نهایی شود». سفیر کشورمان گفته‌هایش را این‌گونه ادامه داد: «باید با نهادهای مختلفی در داخل کشور کار را هماهنگ و تنظیم کنند که ‌این نیز قطعا زمان‌بر است. اما تلاش ما بر این بوده و هست که در سال ۲۰۲۴ بتوانیم این کار را به امضای مقامات دو کشور برسانیم». جلالی به تلاش‌ها و پیگیری‌های رئیسی و امیرعبداللهیان در این زمینه پرداخت و به گفته او، «آخرین صحبت‌های ما با آقای امیرعبداللهیان این بود که هرچه‌ سریع‌تر بتوانیم این موضوع را به مرحله امضا برسانیم». سفیر کشورمان در روسیه ابراز امیدواری کرد که «مسئولان ‌و نهادهای ما هرچه سریع‌تر جواب بدهند تا این کار برای امضا آماده ‌شود».

تلاقی‌های معنادار

با توجه به آنچه گفته شد، به نظر می‌رسد هم انتشار خبر تعلیق توافق‌نامه راهبردی دو کشور در ۱۱ ژوئن/ ۲۲ خرداد و درست در شرایطی که کشور خود را برای انتخابات زودهنگام آماده ‌می‌کرد و هنوز از رئیس‌جمهور جدید ایران و مشی سیاسی او پرده‌برداری نشده بود و هم گفته روز سه‌شنبه آندری رودنکو، معاون وزیر خارجه روسیه مبنی بر آماده‌شدن متن نهایی توافق و دعوت پوتین از مسعود پزشکیان برای امضای این توافق، درست پس از انتخابات ریاست‌جمهوری ایران، یک تلاقی معنادار است. در تأیید این موضوع، روس‌ها به دنبال تعلیق در مذاکرات امضای سند همکاری، عنوان کرده بودند ‌«زمان‌بندی روند مذاکرات برای تصویب توافق‌نامه راهبردی با تهران تغییر پیدا کرده است و به پس از انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران موکول می‌شود».

در راستای آنچه مطرح شد، باید پذیرفت که برگزاری انتخابات زودهنگام ریاست‌جمهوری در ایران و روی کار آمدن یک چهره اصلاح‌طلب که قرائتی میانه‌رو در سیاست خارجی ایران دارد، شاید مقامات روسیه را در نهایت به این جمع‌بندی رسانده باشد که احتمال تغییر نگاه دولت چهاردهم در پیگیری سیاست دولت رئیسی با تمرکز بر روابط تهران‌-‌مسکو وجود دارد و ممکن است به‌رغم راهبردهای کلی نظام درباره مناسبات با روس‌ها در چارچوب نگاه به شرق، پزشکیان به‌دنبال ایجاد توازنی جدید در سطح اجرائی با کرملین باشد؛ آن‌هم در بحبوحه جنگ اوکراین و درست در شرایطی که پوتین امید به بازگشت ترامپ به کاخ سفید دارد. این گزاره زمانی بیشتر تقویت می‌شود که پزشکیان بارها از تمایل خود به تنش‌زدایی در روابط خارجی میان ایران و غرب و به‌خصوص آمریکا خبر داده است.

بنابراین پوتین بیش از هر زمان دیگری نگران تحت‌الشعاع قرار‌‌گرفتن منافع روسیه در همکاری با ایران است که پیش‌تر توسط دولت سیزدهم تضمین شده بود. البته برخی نیز یقین دارند که اساسا نقش رؤسای جمهور‌ و دستگاه دیپلماسی به‌منظور تغییر سیاست‌های کلی ایران در سیاست خارجی تقریبا نزدیک به صفر است.

ذیل نکات فوق، منطقی‌ترین راه‌حل مسکو ریل‌گذاری در مناسبات با تهران برای دولت مسعود پزشکیان است که با دعوت پوتین از پزشکیان برای سفر به کازان و امضای سند همکاری ایران و روسیه در حاشیه نشست بریکس است که اصطلاحا در همان روزهای آغاز به کار دولت چهاردهم، میخ روابط با روسیه را در پاستور بکوبد.

 نگاه پزشکیان به روابط با روسیه

با وجود آنچه گفته شد، مسعود پزشکیان در یادداشت خود برای تهران تایمز و تبیین و تشریح اصول سیاست خارجی دولتش بر «راهبردی‌بودن روابط با روسیه» تأکید کرد. اگرچه این ادعا مورد انتقاد طیفی از صاحب‌نظران و تحلیلگران حوزه سیاست خارجی قرار گرفت، اما نشان از این دارد که دولت چهاردهم بنایی برای دگرگونی اساسی در روابط با روس‌ها ندارد. البته این سیاست در صورت اجرا، لزوما به معنای قرار‌گرفتن تمام و کمال دولت چهاردهم در مسیر تعیین‌شده روسیه و پوتین نخواهد بود، چرا‌که تأکید مسعود پزشکیان برای تنش‌زدایی در مناسبات با غرب و آغاز مذاکرات با آمریکا در راستای لغو تحریم‌ها، سیاست مطلوب برای روس‌ها و همچنین چینی‌ها نخواهد بود. با این حال سؤال اساسی اینجاست که در صورت صحت ادعای خبرگزاری تاس مبنی بر اعلام آمادگی مسعود پزشکیان برای امضای توافقنامه همکاری جامع بین دو کشور در حاشیه اجلاس اکتبر (مهر) بریکس در کازان روسیه، این حضور احتمالی رئیس‌جمهوری ایران، چه معنایی خواهد داشت، آن‌هم درست در شرایطی که با آغاز‌به‌کار کابینه چهاردهم هم‌زمان می‌شود؟ این سفر احتمالی پزشکیان به روسیه که می‌تواند اولین یا جزء اولین سفرهای رئیس‌جمهوری ایران باشد، چه پالسی به غرب مخابره خواهد کرد؟ در این زمینه نعمت‌الله ایزدی در گفت‌وگو با «شرق» باور دارد «چون سفر احتمالی پزشکیان به روسیه در اکتبر، ذیل یک نشست چندجانبه و به اقتضای عضویت ایران در بریکس انجام خواهد شد و با هدف مناسبات دوجانبه (تهران - مسکو) نیست و از طرف دیگر مقصد سفر هم مسکو نخواهد بود؛ بلکه یکی از شهرهای روسیه است، به معنای نزدیکی دولت چهاردهم به روسیه مشابه با دولت سیزدهم نیست».

آخرین سفیر جمهوری اسلامی ایران در اتحاد جماهیر شوروی، در ادامه ارزیابی خود و ذیل توصیه‌ای، خطاب به مسعود پزشکیان می‌گوید «حالا که روس‌ها نزدیک به دو ماه، امضای سند همکاری دو کشور را به دلیل انتخابات ریاست‌جمهوری و نگرانی از روی‌کارآمدن گزینه‌ای که می‌تواند مطلوب کرملین نباشد، به تأخیر انداخته است، آقای پزشکیان هم باید امضای این سند را منوط به برگزاری نشستی در قالب روابط دوجانبه و حضور رؤسای جمهوری دو کشور در پایتخت‌های ایران و روسیه و ترجیحا در تهران کند» چراکه به گفته آخرین سفیر جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه، «اساسا در عرف دیپلماتیک امضای چنین سند مهمی باید در پایتخت‌ها انجام شود». ضمن آنکه مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی متذکر شد که «شأن روابط تهران- مسکو اجازه نمی‌دهد که امضای توافق همکاری جامع دو کشور در کازان و در حاشیه نشست بریکس باشد».

در تبیین این نکته، ایزدی تصریح می‌کند «وقتی امضای چنین سند مهم و راهبردی‌ای که می‌تواند همه مناسبات سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی، تجاری، نظامی، دفاعی، امنیتی، فرهنگی و... دو کشور ایران و روسیه را تعیین کند، نباید در حاشیه نشست چندجانبه بریکس و در شهری مانند کازان باشد؛ بلکه امضای سند باید یا در تهران یا در مسکو انجام شود که اصطلاحا به آن سند تهران یا مسکو بگویند». هرچند ایزدی مجددا تأکید می‌کند «دولت چهاردهم باید اولویت خود را به تلاش برای کشاندن پوتین به تهران متمرکز کند». به‌ویژه آنکه تحلیلگر ارشد مسائل روسیه اذعان دارد «تاکنون هیچ‌کدام از دولت‌ها موفق نشده‌اند ولادیمیر پوتین را برای مناسبات دوجانبه تهران - مسکو به ایران بکشانند و تمام سفرهای رئیس‌جمهور روسیه به ایران در قالب مناسبات چند‌جانبه مانند روند آستانه بوده است».

البته نعمت‌الله ایزدی گفته خود را به معنای توصیه برای سفرنکردن مسعود پزشکیان به کازان روسیه در راستای حضور در نشست اعضای بریکس نمی‌داند و اتفاقا آن را به‌مثابه فرصتی مغتنم می‌بیند که رئیس‌جمهوری جدید ایران دیداری با اعضای کلیدی این گروه (بریکس) داشته باشد. البته تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل در توصیه دیگری برای پزشکیان این پیشنهاد را مطرح می‌کند «آقای پزشکیان در حاشیه دیدارها با اعضای بریکس ضمن دعوت از سران عضو، دعوت از پوتین را برای حضور در ایران ذیل مناسبات دوجانبه انجام دهد»؛ چراکه از منظر کارشناس ارشد حوزه اوراسیا، «اجابت‌کردن یا اجابت‌نکردن پوتین از دعوت پزشکیان برای حضور در تهران، ذیل مناسبات دوجانبه عیاری برای سنجش راهبردی‌بودن روابط ایران و روسیه است». این در حالی است که دیپلمات ارشد کشورمان مجددا یادآور می‌شود، «پوتین تاکنون سفری در قالب مناسبات ایران و روسیه به تهران نداشته است و در مقابل تمام رؤسای جمهور ایران دعوت پوتین برای سفر به روسیه را در قالب مناسبات دوجانبه اجابت کرده‌اند».

آخرین سفیر جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه در پاسخ به این سؤال «شرق» که آیا مسعود پزشکیان بر‌خلاف رؤسای جمهوری قبلی که موفق به کشاندن پوتین به تهران در قالب روابط دوجانبه ایران و روسیه نشده‌اند، می‌تواند این امر را محقق کند، به ذکر این نکته می‌پردازد «آقای پزشکیان باید بتواند برای اولین بار پوتین را برای مناسبات دوجانبه به ایران بکشاند و جا دارد که پوتین هم برای اولین بار و در پاسخ به تمام دعوت‌های رؤسای جمهور ایران که تاکنون اجابت نشده است، یک بار هم که شده با هدف ارتقای روابط ایران و روسیه به تهران سفر کند و این سفر احتمالی پوتین می‌تواند سنگ محکی برای جدیت دولت او در راستای همکاری با دولت پزشکیان باشد».

‌در غیراین‌صورت ایزدی هشدار می‌دهد «آقای پزشکیان شاید نتواند پاسخ‌گوی حجم بالایی از انتقادات و حتی اعتراضات درباره روابط یک‌سویه و یک‌جانبه‌ روسیه با ایران باشد». به موازات آنچه مطرح شد، تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل نکته مهمی را یادآور می‌شود که «دال بر تلاش همه‌جانبه و راهبردی برای توازن در رابطه با روسیه است» که البته از نگاه او «به منزله کم‌رنگ‌شدن مناسبات با مسکو نخواهد بود»، بلکه آخرین سفیر جمهوری اسلامی ایران در اتحاد جماهیر شوروی تأکید دارد «تا جایی که ممکن است، باید روابط ایران و روسیه در همه زمینه‌ها ارتقا پیدا کند، اما این ارتقا باید یک ارتقای متوازن و همه‌جانبه باشد. تا به همان اندازه که روسیه از ظرفیت‌های ایران بهره می‌برد، تهران هم بتواند از فرصت‌های روابط با مسکو در راستای تحقق و تأمین منافع خود استفاده کند».