دیده‌ها و نادیده‌های زیست‌محیطی
نگاهی کوتاه به چالش‌های بوم‌شناختی رئیس‌‌جمهور
برنامههای محیط‌زیستی ستاد دکتر مسعود پزشکیان با عنوان «حفاظت از محیط زیست و پایداری سرزمین در دولت چهاردهم» در شش محور ذیل ارائه شده بود: «گام‌برداشتن در مسیر اقتصاد سبز»، «مدیریت و بهبود ابعاد مختلف کمی و کیفی ناترازی‌های مؤثر در محیط زیست (اقتصاد، انرژی، آب و...»، «حفاظت مؤثر از منابع زیستی (منابع طبیعی و تنوع زیستی)»، «تحقق حکمرانی خوب محیط زیست»، «حمایت از مطالبه‌گری عمومی در حوزه محیط زیست» و «افزایش سطح همکاری فعالیت‌های دو یا چند جانبه بین‌المللی در زمینه محیط زیست». این محور‌ها البته محور‌های مهمی برای جهت‌گیری دولت در زمینه‌های محیط زیست هستند
مهدی زارع: برنامههای محیط‌زیستی ستاد دکتر مسعود پزشکیان با عنوان «حفاظت از محیط زیست و پایداری سرزمین در دولت چهاردهم» در شش محور ذیل ارائه شده بود: «گام‌برداشتن در مسیر اقتصاد سبز»، «مدیریت و بهبود ابعاد مختلف کمی و کیفی ناترازی‌های مؤثر در محیط زیست (اقتصاد، انرژی، آب و...»، «حفاظت مؤثر از منابع زیستی (منابع طبیعی و تنوع زیستی)»، «تحقق حکمرانی خوب محیط زیست»، «حمایت از مطالبه‌گری عمومی در حوزه محیط زیست» و «افزایش سطح همکاری فعالیت‌های دو یا چند جانبه بین‌المللی در زمینه محیط زیست». این محور‌ها البته محور‌های مهمی برای جهت‌گیری دولت در زمینه‌های محیط زیست هستند که طی فراخوانی در یک گروه مجازی با حضور ۷۰۰ نفر از دغدغه‌مندان محیط زیست منتشر و دیدگاه‌های آنان جمع‌بندی و پس از بحث و تبادل نظر در قالب برنامه تدوین شده است و برنامه‌ای پیشنهادی به عنوان برنامه اولیه در اختیار تیم مدیریتی سازمان حفاظت محیط زیست قرار می‌گیرد و قابلیت افزودن موضوعات دیگری به آن وجود دارد. به نظر می‌رسد که در این برنامه محور‌های مهم و راهبردی نادیده گرفته شده یا پررنگ دیده نشده است که در اینجا در پنج محور به آنها اشاره می‌شود.
1- تغییر اقلیم
پیوستن به توافق‌نامه تغییر اقلیم سازمان ملل متحد (پاریس 2015) باید از برنامههای مهم برای سازمان محیط زیست در دولت چهاردهم باشد. ساماندهی دو راهکار کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای و سازگاری (انطباق) برای کنترل تبعات تغییر اقلیم باید سرلوحه تمامی برنامههای دولت قرار گیرد. اثرهای تغییر اقلیم در ایران چندوجهی و گسترده است و جنبه‌های مختلف محیطی، اجتماعی و اقتصادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برخی از اثرهای کلیدی تغییرات اقلیمی بر ایران: افزایش دما و موج گرما در ایران در نتیجه تغییرات اقلیمی تجربه شده است. میانگین دمای این کشور در 70 سال گذشته ۲.۶ درجه سانتی‌گراد افزایش یافته و پیش‌بینی‌ها حاکی از افزایش بیشتر تا پنج درجه سانتی‌گراد تا سال ۲۰۵۰ است. افزایش دما خطرهای قابل توجهی برای سلامتی به همراه دارد و به بیماری‌ها و مرگ‌ومیرهای ناشی از گرما، به‌ویژه در میان جمعیت‌های آسیب‌پذیر می‌انجامد. یکی دیگر از مهم‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم در ایران، کمبود آب است. کاهش سطح بارندگی همراه با افزایش دما، شرایط خشک‌سالی را در سراسر کشور تشدید کرده است.
2- برنامه برای حفظ ذخیره‌گاه‌های زیستی تجدیدناپذیر
جنگل‌های هیرکانی همچنان به بهانه‌های مختلف از جمله توسعه صنعت گردشگری در معرض تهدید، تخریب و تصرف است. این جنگل‌ها در زیست‌بوم جنگل‌های مختلط پهن‌برگ حاشیه جنوبی دریای مازندران و کناره شمالی البرز هستند، به مساحت 55 هزار کیلومترمربع (هفت درصد مساحت ایران) که 51 درصد آن تاکنون منقرض شده و تنها از 10.3 درصد آن حفاظت می‌شود. در حال حاضر جنگل‌های هیرکانی زیست‌بوم ۲۹۶ گونه پرنده و ۹۸ گونه پستاندار هستند. همچنین ۱۵۰ گیاه بومی درختی و بوته‌ای (مانند شمشاد و انجیلی) نیز در آن یافت می‌شوند. اواخر بهمن ماه ۱۴۰۲ دو دستگاه لودر و بولدوزر متعلق به پیمانکار یک «طرح گردشگری» بدون داشتن مجوزهای قانونی اقدام به تخریب جنگل و تسطیح مسیر کرده و جنگل را در مساحتی به طول ۵۰۰ متر و عرض ۴۰ متر شخم و شیار زدند؛ به گونه‌ای که در این عملیات برآورد شده که حدود چهار هزار اصله درخت و نهال هیرکانی پاک‌تراشی شده‌اند. طرح پتروشیمی میانکاله که البته از ادامه آن در دولت سیزدهم جلوگیری شد، نماد تعیین محل یک طرح به شدت آلوده‌کننده در ساحل دریای مازندران و در کنار تالاب میانکاله است که نمونه‌های مشابهش نباید در کشور به هیچ عنوان تکرار شود.
3- تهیه برنامه عملیاتی مناسب برای برنامه هفتم توسعه
این برنامه که در آبان 1402 در مجلس شورای اسلامی تصویب شد، سیاست‌های کلی آن در 20 شهریور 1401 ابلاغ و مباحث محیط‌زیستی بیشتر ذیل سرفصل «امور زیربنایی» قرار گرفت. چنانچه در اجرای برنامه هفتم که در مجلس شورای اسلامی مصوب شده به اهمیت محیط زیست و حفاظت ایران توجه نشود، اساسا بخش‌های مختلف حیات و پایداری سرزمینی و امنیت ملی ایران در معرض تهدید بیشتر و نابودی تدریجی قرار می‌گیرد. خشک‌سالی، افزایش جمعیت، آلودگی هوا، تغییرات اقلیمی، تولیدات صنعتی و کشاورزی، تحریم‌ها، استفاده ناکارآمد از آب و منابع طبیعی و عدم اجرای مقررات محیط‌زیستی موجود به بحران محیط‌زیستی موجود دامن می‌زند. آینده محیط زیست ایران به شدت تحت تأثیر برنامههای توسعه و برنامههای سالانه که به صورت راه‌حل‌های اضطراری و فوری یکی پس از دیگری اجرا می‌شوند، به مخاطره می‌افتد. برنامههای انتقال آب به فلات مرکزی، نمادی از توسعه ناپایدار و علاوه بر آلودگی و هزینه‌های کمرشکن برای اقتصاد ملی ایران، منشأ بحران‌های محیطی جدید در مبدأ و مقصد انتقال آب خواهد شد. چالش بزرگ برنامههای توسعه در ایران آن بوده که بدون نگاه به برنامه درازمدت راهبردی برای کشور و براساس موارد فوری و اضطراری در هر برهه از زمان که برنامه تدوین می‌شده، به فهرستی که به نظر کارشناسان و مدیران اجرائی وقت می‌رسیده به عنوان بندهای برنامه پرداخته‌اند.
4- تغییر روند کلان توسعه و بهره‌برداری ناپایدار از منابع آب
سد گتوند در فاصله حدود پنج کیلومتر پایین‌دست یک توده بزرگ نمک گچساران تعیین محل شد. سازند گچساران در مخزن سد چم‌شیر خوزستان با لایه‌های مارن، ژیپس و آنهیدریت و بین لایه‌های مارنی نیز رخنمون دارد. اولویت ساخت سد، برای مهار و مدیریت آب و تولید برق، در محدوده خوزستان و منطقه پیرامون آن و تبعات آن، اگر در یک برنامه راهبردی برای توسعه پایدار سنجیده نشود، همچنان ساخت پروژه‌هایی مانند سد‌های گتوند و چرمشیر که بر چالش‌های پرشمار محیط‌زیستی منطقه افزوده‌اند، تداوم خواهد یافت. سدسازی بی‌رویه در ایران یکی از مهم‌ترین علت‌های خشک‌شدن تالاب‌ها و رودخانه‌های کشور است.
5- برنامه کاهش ریسک سوانح زمین/محیط‌زیستی
ناپایداری محیط زیست اهمیت ویژه در توسعه مخاطرات و سوانح مختلفی مانند خشک‌سالی، توفان‌های گرد و غبار، سیل و زلزله دارد. فرسایش خاک (آبی و بادی)، خشک‌سالی، گرد و غبار، فرونشست زمین، بحران آب، مدیریت پسماند و آلودگی هوا نه تنها باعث ایجاد مشکلات اجتماعی، سیاسی و امنیتی در داخل کشور شده، بلکه در آینده روابط ایران با همسایگان به ویژه درباره حقابه‌های رودخانه‌های مشترک خود را نیز دچار چالش بیشتر خواهد کرد.
