بازگشت به راه فراموش‌شده راهبردی برای هم‌گرایی و توسعه

 عبدالرسول خلیلی: انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران و ایالات متحده آمریکا با فاصله چهار ماه از انتخاب مسعود پزشکیان به‌عنوان رئیس‌جمهور ایران با تغییر و تحولاتی که در سال 1403 به وقوع پیوست، به‌واقع همه محاسبات و پیش‌بینی‌ها را به شکل جدیدی رقم زد. دولت سید‌ابراهیم رئیسی که خود را برای دو دوره چهار‌ساله تا 1408 آماده کرده بود، در 33 ماه به کار خود پایان داد و فردی برگزیده شد که خود را امتداد دولت خاتمی معرفی کرده است. سیدمحمد خاتمی رئیس‌جمهور دولت‌های هفتم و هشتم بود که با کمترین میزان تورم در دولت‌های بعد از انقلاب در راستای تعامل سازنده با جهان، پیشنهاد گفت‌وگوی تمدن‌ها را در سال 2001 مطرح کرد که به‌عنوان شعار سال سازمان ملل متحد برگزیده شد؛ شعاری که از بابت تغییر جلوه بین‌المللی ایران بعد از انقلاب شرایط مناسبی را از نظر جهانی فراهم کرد. این شعار البته پیش از انقلاب با پشتیبانی فرح دیبا مطرح شده بود، هر‌چند شرایط طرح اولیه آن با چیزی که دولت خاتمی از آن منظور داشت، به‌کلی متفاوت بود. سابقه راه‌اندازی مرکز گفت‌وگوی تمدن‌ها در ایران سال‌ها پیش از انقلاب از سوی داریوش شایگان، حسین ضیایی و روژه گارودی با تأسیس بنیاد فرهنگی گفت‌وگوی فرهنگ‌ها مطرح شده بود.

به همین دلیل بود که داریوش شایگان پس از انقلاب از نظریه گفت‌و‌گوی تمدن‌های خاتمی پشتیبانی کرد. روژه گارودی در سال ۱۹۷۷ کتابی با عنوان برای یک گفت‌و‌گوی تمدن‌ها (Pour un dialogue des civilisations) منتشر کرده بود. این طرح فراخوانی برای ایجاد زمینه تفاهم ملت‌ها و دارای ویژگی نقد سلطه غرب بر جهان امروز بود. گارودی غرب را عنصری آسیب‌رسان به شریعت و نویددهنده نیستی و نابودی می‌دانست که در دوره‌ای از حیاتش قرار دارد که به‌ آرامی به سوی فروپاشی و پرتگاه می‌رود.

خاتمی در نخستین سفر خود به ایالات متحده آمریکا و سخنرانی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد پیشنهاد گفت‌و‌گوی تمدن‌ها را مقابل برخورد تمدن‌ها مطرح کرد که با استقبال اعضای سازمان ملل روبه‌رو شد. تصویب پیشنهاد رئیس‌جمهور اسبق ایران برای نام‌گذاری سال ۲۰۰۱ به‌عنوان سال گفت‌وگوی تمدن‌ها در پنجاه‌و‌سومین مجمع عمومی سازمان ملل (سپتامبر ۱۹۹۸)، انگیزه تأسیس مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدن‌ها در ایران بود. گفت‌وگوی تمدن‌ها از نظر خاتمی پایان زندگی سرشار از تبعیض، دورویی، جنگ و ویرانی بود که می‌خواست راه تازه‌ای در زندگی بشر آغاز کند؛ راهی که باید با همت و تلاش نسل نو به عرصه صلح و آشتی بینجامد. زندگی مطلوب، زندگی خالی از دروغ، تزویر، زور و تبعیض است و این خواسته فطرت آدمی است. خاتمی این نظریه را در سخنرانی‌هایی در یونسکو، سازمان ملل متحد و در کتاب گفت‌وگوی تمدن‌ها ارائه کرده‌ است. این نظریه در پاسخ به نظریه برخورد تمدن‌های ساموئل هانتینگتون در دهه 90 بود. هدف خاتمی از طرح این پیشنهاد، گفت‌وگوی تمدن‌ها و سیاست تنش‌زدایی علاوه بر اهدافی بود که به‌ دنبال از‌‌میان‌بردن یک توهم بسیار وحشتناک در عرصه روابط بین‌المللی است. قدرت‌های بزرگ غربی، همواره توهم وجود یک دشمن بزرگ را ایجاد کرده‌اند و از طریق آن توانسته‌اند بسیاری از رفتارهای غیرعادلانه خود را در دنیا توجیه کنند. این شعار تأثیر شگرفی بر روابط ایران و غرب بر جای گذاشت، به طوری که ژاک شیراک با دعوت از خاتمی به فرانسه برای استقبال از او تا پای کاخ الیزه پایین آمد. چیزی که تا قبل از آن هرگز سابقه نداشت. طرح این شعار از سوی خاتمی بسیار زیرکانه‌تر از شعار حسن روحانی برای زمینه‌سازی در تنش‌زدایی با غرب به‌ویژه ایالات متحده آمریکا و شکل‌دهی برجام بود که در گفت‌وگو با باراک اوباما مطرح شد و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، سال‌ها به دنبال تحقق آن بود. چیزی که مجلس شورای اسلامی آن‌ را در 12 آذر 1399 با تصویب جزئیات طرح دو‌فوریتی اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق مردم ناتمام گذاشت. چیزی‌ که در دولت سیزدهم هم به جایی نرسید، چون اعتقادی به نهایی‌کردن آن نبود. حسن روحانی در پاسخ به سخنان یکی از نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری در مناظره پنجم کاندیداها گفته بود که ما خارج نشدیم برای اینکه بایدن رسما در تبلیغات انتخاباتی اعلام کند ما به برجام برمی‌گردیم، اما قبل از اینکه بایدن بیاید و کار را آغاز کند، قانونی در مجلس تصویب و مانع شد. هر زمان بخواهند مسئله برجام حل شود، آن قانون باید کأن‌ لم‌ یکن شود. مقصود من بیشتر بند ۷ آن قانون است، بقیه‌اش خیلی مهم نیست. این شما بودید که با قانون اقدام راهبردی جلوی آن را گرفتید. ما فرصتی در اختیار دولت سیزدهم گذاشتیم برای اینکه برجام را نهایی کند، سه سال گذشت، چرا نتوانستند این برجام را نهایی کنند؟ ما که همه چیز را آماده کرده بودیم، یک امضا مانده بود. به نظر می‌رسد احیای برجام باید از طریق احیای گفت‌وگوی تمدن‌های خاتمی در سال 2001 به سرانجام برسد. مصداق سخن مسعود پزشکیان در مراسم تحلیف که برگرفته از این بیت حافظ گفته بود: آسایش دو گیتی، تفسیر این دو حرف است/ با دوستان مروت، با دشمنان مدارا؛ شعری که باید همواره شعار مردم ایران باشد. حافظ بسیار موجز و رسا، آسایش دو گیتی را در دو حرف خلاصه کرده است: مروت و مدارا، مروت با دوستان و مدارا با دشمنان. این سخن حافظ با یافته‌ها و توصیه‌های امروز برای زندگی اجتماعی متعادل و مطلوب مطابقت دارد. اگر در بسیاری از موقعیت‌های سیاسی همین دو کلمه را از یاد نمی‌بردیم و افکار و رفتارمان با دیگران را ارزیابی می‌کردیم، به‌طور قطع زندگی بهتر و شادتر و کامرواتری می‌داشتیم. مروت کلید مهربانی، همدلی و تفاهم و مدارا کلید ارتباط مؤثر، گفت‌وگو و رفتار متعادل در عرصه بین‌المللی است. گفت‌و‌گوی تمدن‌های خاتمی از همین قبیل بود؛ هرچند به لحاظ نظری و فقدان مبانی تئوریک نتوانست آن‌چنان‌ که باید و شاید مبانی مناسب و تأثیرگذاری را به لحاظ اجرائی روشن کرده و در برابر نظریه برخورد تمدن‌ها جای مناسبی را در عرصه جهانی پیدا کند. گفت‌و‌گوی تمدن‌ها در تقابل با نظریه برخورد تمدن‌های ساموئل هانتینگتون درباره نظم جدید جهانی پس از جنگ سرد شناخته شده بود. هانتینگتون در نظریه برخورد تمدن‌ها استدلال‌ کرد که جنگ‌های آینده نه بین کشورها، بلکه بین فرهنگ‌ها خواهد بود و افراط‌گرایی اسلامی به بزرگ‌ترین تهدید برای سلطه غرب بر جهان تبدیل خواهد شد. مصداق عملیاتی آن حمله نظامی آمریکا به افغانستان بعد از 11 سپتامبر است. حمله آمریکا به افغانستان در پی حملات ۱۱ سپتامبر در اواخر سال ۲۰۰۱ رخ داد‌ و این در سالی اتفاق افتاد که سازمان ملل آن‌ را سال گفت‌وگوی تمدن‌ها نامیده بود. تهاجم آمریکا به عراق یا عملیات آزادی عراق در سال ۲۰۰۳، از ۱۹ مارس تا یکم می ‌۲۰۰۳ طول کشید و منازعه‌ای را آغاز کرد که بعدتر به جنگ عراق مشهور شد. این حوادث مصداق اجرائی نظریه برخورد تمدن‌ها بود که هانتینگتون مطرح کرده بود. چنان‌که ترامپ نیز با استفاده از ایده‌های علمی این نظریه از مفهوم اسلام بنیادگرا استفاده کرد و ایران را اشاعه‌دهنده بنیادگرایی اسلامی و حامی گروه‌های معارض سیاست‌های آمریکا معرفی کرد.

با این حال، شعار گفت‌وگوی تمدن‌ها از نظر داخلی بسیار تأثیرگذار بود و به تحقق اهداف هشت سال دولت خاتمی در راستای افزایش سطح تولید، سرمایه‌گذاری و اشتغال، کاهش تورم و بی‌کاری به‌عنوان عوامل مهم زیربنایی برای دستیابی به توسعه اقتصادی کمک شایان توجهی کرد. بررسی آمارهای موجود نشان می‌دهد بهترین دوره اقتصادی پس از انقلاب، مربوط به دولت هفتم و به‌ویژه دولت هشتم بوده است. دولت‌های خاتمی یکی از بهترین دولت‌ها در عملکرد اقتصادی بود. در آن دوره‌‌ کشور شاهد شتاب رشد اقتصادی بود. این در حالی بود که روی کار آمدن خاتمی در شرایطی محقق شد که کشور کمترین درآمد‌های نفتی را داشت، ولی در سال‌های پایانی دولت هشتم درآمد‌های نفتی فراوان شد. به‌ همین دلیل بود که عزم وافری بر روی‌ کار آوردن احمدی‌نژاد شده بود. در دوره خاتمی، روابط خارجی کشور در مسیر سازنده‌ای قرار گرفت و اعتبار ایران در سطح جهانی افزایش یافت. از این‌رو باید گفت بهترین دستاورد‌های اقتصادی از نظر مهار تورم، رشد اقتصادی، بهبود دستمزد‌ها در مقایسه با تورم در این دوره بوده است. آغاز دولت خاتمی با کاهش قیمت نفت و کاهش درآمدهای ارزی حاصل به 9.9 میلیارد دلار همراه بود. استقراض از بانک مرکزی جهت رفع کسری بودجه به افزایش تورم به بیش از ۲۰ درصد در سال ۱۳۷۸ انجامید که به‌تدریج به حدود ۱۳ درصد کاهش یافت. دولت در آن زمان سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز را به اجرا درآورد. عملکرد دولت خاتمی راه فراموش‌شده اقتصاد ایران بعد از انقلاب است. ‌مانند آنکه دولت امیرعباس هویدا را می‌توان بهترین دوره اقتصاد ایران در قبل از انقلاب دانست.

در همین جهت بود که پزشکیان در سخنرانی تحلیف ریاست‌جمهوری در مجلس شورای اسلامی گفت که دولت او با ایجاد تعادل و توازن در روابط خارجی، منافع ملی و نیازهای صلح و امنیت منطقه و جهان را پیگیری خواهد کرد. پزشکیان اعلام آمادگی کرد تا با مدیریت تنش با دولت‌هایی که هنوز شأن و جایگاه ایران را درک نکرده‌اند، گفت‌وگو کند. او عادی‌سازی روابط اقتصادی و تجاری ایران را با جهان، حق مسلم ایران دانست، به‌‌طوری‌ که برای رفع تحریم‌های ظالمانه از پای نخواهد نشست. پزشکیان اذعان کرد که قدر دوستان روزهای سخت‌مان را خواهیم دانست. با بازیگران نوظهور در جنوب جهان، روابط‌مان را تحکیم خواهیم بخشید. برای دوستی و مودت با همسایگان شرقی و حوزه فرهنگی فارسی‌زبان تلاش خواهیم کرد. او کشورهای غربی را به درک واقعیت‌ها و ایجاد روابط مبتنی بر احترام متقابل و جایگاه برابر فرا‌خواند. رئیس‌جمهوری با نفی تسلیم زورگویی، فشار و استانداردهای دوگانه یادآور شد که دولت چهاردهم با تجربه بیش از دو دهه مذاکره ایران، دولت‌های طرف مذاکره را باید به این درک رسانده باشد که ایران پایبند به تعهدات بوده و به تعهدات پایبند خواهد بود؛ ولی مردم، رهبری و نظام سیاسی ایران، به فشار و زیاده‌خواهی پاسخ نمی‌دهند. از نظر او، با مردم ایران باید با زبان احترام و تکریم صحبت کرد. ایران همواره در سمت درست تاریخ و انسانیت ایستاده است و به همین راه خواهد ایستاد که مبتنی بر عقاید و باورهای دینی و فرهنگی و تمدن ایرانی است. در همین جهت پزشکیان متعهد شد که خدمت و محبت به مردم، رعایت انصاف، عدالت و جلب حمایت و رضایت‌مداری مردم را سرلوحه رفتار دولت چهاردهم قرار دهد. او وحدت، انسجام، هم‌گرایی و قانون‌گرایی آحاد مردم، نخبگان و مسئولان را لازمه عبور از بحران‌ها و تنگناها و پاسخ‌دادن به انتظارات برشمرده و از همگان خواسته است تا برای اجرای سیاست هم‌گرایی تشکیل دولت وفاق ملی او را کمک کنند. این رویکردهای متفاوت تشابهات مشترک پزشکیان را با رویکردهای دولت خاتمی در بر دارد. امید می‌رود با بهره‌گیری از رویکردهای دولت جامعه مدنی، دولت چهاردهم بتواند با ایجاد تعادل و توازن در روابط خارجی، منافع ملی و نیازهای صلح و امنیت منطقه و جهان را پیگیری کند. پزشکیان با اذعان به تحکیم روابط بازیگران نوظهور در جنوب جهان، دوستی و مودت با همسایگان شرقی و حوزه فرهنگی فارسی‌زبان، کشورهای غربی را به درک واقعیت‌ها و ایجاد روابط مبتنی بر احترام متقابل و جایگاه برابر فرا‌خواند. آن‌چنان‌ که آمادگی دولت چهاردهم را برای گفت‌وگو برای مدیریت تنش با دولت‌هایی اعلام کرد که شأن و جایگاه ایران را درک نکرده‌اند. او عادی‌سازی روابط اقتصادی و تجاری ایران با جهان را به‌منزله حق مسلم ایران دانست که برای رفع تحریم‌های ظالمانه از پای نخواهد نشست؛ یعنی دولت او هرگز تسلیم زورگویی، فشار و استانداردهای دوگانه نخواهد شد. همچنان‌ که تجربه بیش از دو دهه مذاکره غرب با ایران، دولت‌ها طرف مذاکره را باید به این درک رسانده باشد که ایران پایبند به تعهدات خود بوده و خواهد بود، تا جایی‌ که مردم، رهبری و نظام سیاسی ایران، به فشار و زیاده‌خواهی پاسخ نمی‌دهند. پزشکیان با اشاره به اینکه امروز ایران، منطقه و جهان، نیازمند همبستگی، تفاهم و مشارکت است، این بیت حافظ را که‌ آسایش دو گیتی، تفسیر این دو حرف است/ با دوستان مروت، با دشمنان مدارا، همواره شعار مردم ایران بیان کرد. رئیس‌جمهور با بیان اینکه دولت او به دنبال آرامش و ثبات در منطقه، جهان و پیشرفت و رفاه برای مردم ایران و منطقه است، یادآور شد که بیایید با هم از نگرانی‌ها و نارضایتی‌های مردم‌مان کم کنیم و ایران و منطقه را به جایگاه شایسته‌اش در تاریخ، تمدن و فرهنگ معاصر بازگردانیم. او گفت که همه ما در دنیای توفانی امروز در یک کشتی نشسته‌ایم. بیایید نظام حکمرانی را با قطب‌نمای آرامش و پیشرفت مردمان‌مان به پیش ببریم. این رویکرد اگر اتفاق خاصی نیفتد، به سرانجام خواهد رسید.