گلوگاه و گرانیگاه توسعه دیپلماسی انرژی در روسیه

مهدی عرب‌صادق

روسیه به‌عنوان یکی از اعضای مهم بریکس (BRICS) و علاوه بر کشورهای برزیل، هند، چین و آفریقای جنوبی، برای کشورمان یک فرصت در توسعه دیپلماسی انرژی است. روسیه یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انرژی جهان است و می‌تواند شریک استراتژیک ایران (به‌ویژه پس از جنگ اوکراین) در توسعه حوزه انرژی ایران باشد. همکاری‌های مشترک در زمینه تکنولوژی‌های نوین انرژی و انتقال دانش فنی می‌تواند به افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید انرژی و البته رفع ناترازی در ایران منجر شود. کشورهای هند و آفریقای جنوبی نیز به نوبه خود می‌توانند بازارهای جدیدی برای صادرات انرژی از مبدأ ایران باشند. هند با جمعیت زیاد و نیاز روزافزون به انرژی، می‌تواند یکی از مقاصد اصلی صادرات گاز و برق ایران باشد که ترانزیت بخشی از منبع این صادرات، از محل روسیه و مازاد صد میلیارد مترمکعب گاز روسیه پس از جنگ اوکراین تأمین شود. آفریقای جنوبی نیز با توجه به نیاز توسعه اقتصادی و همچنین نیاز به زیرساخت‌های انرژی، می‌تواند شریک مناسبی برای کشورمان در این زمینه باشد. بنابراین سازمان بریکس و اجلاس‌ آن فرصت‌ بسیار مهمی را در توسعه دیپلماسی انرژی در کشورمان فراهم می‌آورند که ضرورت فهم دیپلماسی و درک مسائل انرژی از لازمه‌های آن است. قطعا تعامل هوشمندانه با کشورهای عضو بریکس می‌تواند به تحقق اهداف استراتژیک ایران در حوزه انرژی کمک کند و نقش این کشور را در بازارهای جهانی انرژی تقویت کند؛ به‌ویژه اینکه برخی کشورهای بریکس عضو G20 هستند. حضور اخیر وزیر نیروی کشورمان و مدیرعامل شرکت توانیر در اجلاس وزرای انرژی بریکس در روسیه می‌تواند نقطه عطف و اصلاحی باشد بر پایان بازی یک‌طرفه روسیه با ایران. البته باید این نکته را در نظر داشت که همچنان زنگزور یک مخاطره‌ساز هدف‌گذاری‌ دستیابی به موقعیت هاب انرژی به‌ویژه در گاز برای کشورمان در منطقه است؛ چراکه احداث کریدور زنگزور باعث می‌شود برتری ژئوپلیتیک کشورمان برای دریافت، توزیع و انتقال گاز از روسیه به هند و چین تضعیف شود؛ آن‌هم روسیه‌ای که از صادرات ۱۶۰ میلیارد یورویی به اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۱، پس از تحریم‌های اروپا و جنگ اوکراین به ۸۰ میلیارد یورو صادرات رسیده و بیش از صد میلیارد مترمکعب گاز مازاد دارد. البته این شرایط ماندگار به نظر می‌رسد؛ چراکه با توجه به انقلاب نفت شیل آمریکا و رشد تولید دو میلیون‌ بشکه نفت روزانه در دوره ترامپ و همچنین برنامه افزایش تولید نفت از هشت میلیون بشکه در روز به ۱۰ میلیون و رشد تولید گاز از ۸۰۰ میلیارد مترمکعب‌ تولید سالانه گاز به هزار میلیارد مترمکعب، در افق ۱۶ساله آمریکا تا ۲۰۴۰ است و برای بازاریابی این تولید باید تحریم‌های گازی روسیه پابرجا بماند و این فرصت می‌تواند هم ناترازی ۳۰ درصد گاز را در داخل کشور جبران کند و هم کشورمان را یک قدم بزرگ به دستیابی به هاب انرژی نزدیک کند‌. سال گذشته تانکر ترکرز آماری از ناوگان نفتکش تاریک منتشر کرد که بسیار تأمل‌برانگیز بود و از تردد ۳۶۶ هزار نفتکش در روز از روسیه به چین خبر می‌داد و این عدد را برای ایران حدود ۱.۵ میلیون نفتکش اعلام کرده است.

بنابراین یکی از راهکارهای بسیار مهم سنکرون‌سازی شبکه برق سه کشور ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان از طریق یک کریدور ۷۶۵ کیلوولتی است. اولین بُعد همکاری مشترک، اتصال شبکه برق دو کشور است که امکان دسترسی به بازارهای برق اروپا را به ایران بدهد و این دسترسی گامی بلند در راستای تبدیل‌شدن ایران به­ هاب برق منطقه و حتی فرامنطقه‌ای است.

این فرصت‌های سرنوشت‌ساز، در چارچوب بریکس و با توجه به هم‌جواری ایران با ۱۶ کشور دیگر، خلیج فارس، دریای خزر، قفقاز و خاورمیانه محقق می‌شود.

مسیر اول کریدور انرژی شمالی کشور، اتصال شبکه برق ایران و روسیه از جمهوری آذربایجان، خط اتصال برق «AIR» است و مسیر دوم که از ارمنستان و گرجستان می‌گذرد، کریدور برق «AGIR» است و بهتر است برای برنامه‌های آتی این دو کریدور با سطح ولتاژ ۷۶۵ کیلوولت طراحی و برنامه‌ریزی شود؛ اگرچه برای نیاز فعلی با ولتاژ کمتری بهره‌برداری شود. زمینه دوم همکاری در چارچوب بریکس در حوزه نوسازی و احداث نیروگاه‌های راندمان بالای حرارتی و همچنین سیکل ترکیبی کلاس F و H است. اما زمینه سوم همکاری در زمینه تجدیدپذیرهاست. روسیه با توجه به برنامه‌هایی که در بخش انرژی تجدیدپذیر دارد (مثل برنامه CSA) سعی در گسترش بخش تجدیدپذیر خود دارد و ایران می‌تواند از تجارب و نتایج این برنامه‌ها استفاده کند و در زمینه نیروگاه‌های هسته‌ای در راستای تولید برق، با روسیه در زمینه بازسازی نیروگاه‌های هسته‌ای موجود و ساخت نیروگاه‌های جدید و همچنین تأمین سوخت پایدار نیروگاه‌ها همکاری کند و علاوه بر رفع ناترازی، ایجاد ظرفیت صادرات و واردات برق، زمینه افزایش قابلیت اطمینان و تاب‌آوری شبکه برق را فراهم آورد. از طرفی در همسایگی کشورهایی قرار دارد که تولید سالانه آنها کمتر از ۴.۵ میلیارد تراوات ساعت است.

شبکه برق کشور روسیه با داشتن ۴۴۰ نیروگاه برق و تولید سالانه حدود هزارو 300 تراوات ساعت انرژی برق و ۲۲۰ هزار مگاوات توان عملیاتی، چهارمین تولیدکننده برق دنیا‌ست و با توجه به ظرفیت درخور‌توجه شبکه برق ایران و روسیه، اتصال کشور ما با شبکه روسیه‌ و تفاوت افق زمانی پیک بار دو کشور و همچنین شرایط آب‌و‌هوایی متفاوت، می‌تواند راهکار‌ کوتاه‌مدت مهمی در رفع ناترازی باشد و زمینه صادرات برق به کشورهای حاشیه خلیج فارس را فراهم کند.