معدن؛ مسئولیت اجتماعی و کژکارکردی آن در ایران

علی شاطری: مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها (CSR - Corporate Social Responsibility) به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که یک سازمان یا شرکت برای بهبود جامعه و محیط زیست در کنار اهداف اقتصادی خود انجام می‌دهد. هدف از این مفهوم، تأکید بر این است که شرکت‌ها و سازمان‌ها باید فراتر از کسب سود عمل کنند و تأثیرات اجتماعی و زیست‌محیطی فعالیت‌های خود را در نظر بگیرند.

مسئولیت اجتماعی شامل اقداماتی است که یک شرکت برای کمک به توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی جامعه انجام می‌دهد. این مفهوم شامل سه بعد اصلی می‌شود: بعد اقتصادی: تضمین می‌کند که شرکت‌ها به صورت پایدار و با حفظ مسئولیت‌های اخلاقی و اجتماعی سودآوری داشته باشند. بعد زیست‌محیطی: به معنای تعهد شرکت‌ها به کاهش اثرات منفی زیست‌محیطی فعالیت‌هایشان، از طریق مدیریت منابع، کاهش آلودگی و به‌کارگیری فناوری‌های پاک است. بعد اجتماعی: تأکید بر حمایت از حقوق بشر، توجه به کارکنان، بهبود شرایط کاری، تعامل با جوامع محلی دارد. مسئولیت اجتماعی به این معناست که شرکت‌ها باید به عنوان شهروندان مسئول عمل کنند اما متأسفانه در ایران مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها به نوعی جایگزین مسئولیت‌گریزی مسئولان محلی شده است. برخی مسئولان، وظایف خود را جهت انجام هزینه‌های رفاهی در روستاها، به صاحبان صنایع محول می‌کنند و حتی مجوز فعالیت صنایع را منوط به برخی هزینه‌هایی می‌کنند که در چارچوب وظایف صنایع نیست. از جمله ساخت تصفیه‌خانه‌های شهری، خرید برخی اقلام دولتی، تجهیز ساختمان‌های دولتی و حتی پخش نذری در روستاهای اطراف، نمونه‌هایی از خواست مسئولان محلی است که صنایع را دچار مشکل کرده است، چراکه مسئولان گمان می‌کنند که مسئولیت اجتماعی صرفا صرف‌کردن هزینه برای روستاهاست

 در صورتی که احترام به فرهنگ بومی و همچنین رسیدگی صحیح به نیروی انسانی مستقر در معدن هم جزء مسئولیت اجتماعی محسوب می‌شود که البته کژکارکردیِ مفهوم مسئولیت اجتماعی در ایران، نافی مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها نیست و باید متناسب با بودجه و سوددهی شرکت‌ها و البته خواست واقعی صاحبان صنایع انجام پذیرد.

اما چرا معادن نیازمند توجه ویژه به مسئولیت اجتماعی هستند؟

معادن به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فردی که دارند، نیازمند توجه ویژه به مسئولیت اجتماعی هستند. دلایل اصلی این ضرورت عبارت‌اند از:

1- تأثیرات زیست‌محیطی شدید

فعالیت‌های معدنی معمولا با استخراج و بهره‌برداری از منابع طبیعی همراه است که می‌تواند به تخریب محیط زیست منجر شود. این فعالیت‌ها ممکن است باعث آلودگی آب و خاک، نابودی جنگل‌ها و تخریب زیستگاه‌های طبیعی شود. برای کاهش این تأثیرات، معادن باید به مسئولیت اجتماعی خود عمل کنند و اقداماتی مانند بازسازی زمین‌های تخریب‌شده، استفاده از تکنولوژی‌های سبز و کاهش آلاینده‌ها را اجرا کنند.

2- اثرات اجتماعی بر جوامع محلی

معادن معمولا در مناطق دورافتاده یا در نزدیکی جوامع بومی قرار دارند که وابسته به منابع طبیعی برای زندگی خود هستند. فعالیت‌های معدنی می‌تواند باعث جابه‌جایی اجباری افراد، آسیب به فرهنگ‌های محلی، یا کاهش منابع طبیعی شود که برای این جوامع اهمیت حیاتی دارد. بنابراین، شرکت‌های معدنی باید برنامه‌های اجتماعی و حمایتی برای بهبود زندگی مردم محلی اجرا کنند، از جمله ایجاد فرصت‌های شغلی، تأمین خدمات بهداشتی و آموزشی و احترام به فرهنگ‌ها و حقوق بشر.

3- چالش‌های اقتصادی و توسعه پایدار

معادن به عنوان منابع اقتصادی مهم، نقش بسزایی در اقتصاد کشورها دارند. با این حال، به جهت اینکه این فعالیت‌ها منجر به توسعه پایدار شوند، نیاز است که معادن بخشی از سود خود را به نفع توسعه محلی و پروژه‌های بلندمدت اجتماعی سرمایه‌گذاری کنند. عدم توجه به مسئولیت اجتماعی در صنعت معدن می‌تواند به بروز مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی قابل توجهی منجر شود. در اینجا به چند مثال مهم در کشورهای دنیا اشاره می‌کنیم:

• معدن طلای اوکی تدی در پاپوآ گینه نو: این معدن به دلیل تخلیه حجم زیادی از زباله‌های معدنی به رودخانه‌های محلی، باعث آلودگی شدید آب و خسارات زیست‌محیطی گسترده شد که به نابودی حیات آبی و کاهش کیفیت زندگی جوامع محلی منجر شد.

• معدن مس در شیلی: شیلی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مس در جهان، با مشکلات آلودگی آب به دلیل فعالیت‌های معدنی روبه‌رو شده که منجر به تخریب زیستگاه‌ها و بحران کمبود آب در برخی مناطق شده است.

• معدن زغال‌سنگ در آمازون برزیل: تخریب گسترده جنگل‌های بارانی برای استخراج زغال‌سنگ باعث آسیب جدی به اکوسیستم‌ها و تغییرات اقلیمی شد.

همچنین بی‌توجهی به حقوق و رفاه جوامع محلی می‌تواند منجر به ناآرامی‌ها و اعتراضات گسترده شود.

• معدن ماریکانا در آفریقای جنوبی: عدم رسیدگی به شرایط کاری و حقوق کارگران در این معدن منجر به اعتراضات گسترده شد که نهایتا به برخورد خشونت‌آمیز پلیس و کشته‌شدن ده‌ها کارگر انجامید. این حادثه به یک نمونه برجسته از ناکامی در توجه به مسئولیت اجتماعی و مشکلات کارگری تبدیل شد.

اثرات تخریبی ناشی از عدم بازسازی و ترمیم زمین‌های معدن‌ می‌تواند برای دهه‌ها باقی بماند و به‌صورت طولانی‌مدت محیط زیست را تحت تأثیر قرار دهد. عدم توجه به مسئولیت اجتماعی در معادن می‌تواند منجر به مشکلات جدی و گسترده‌ای شود که هم بر محیط زیست و هم بر جوامع انسانی تأثیرات منفی دارد. از جمله:

1) آلودگی منابع آبی

2) آلودگی هوا و مشکلات سلامتی

3) تخریب زیستگاه‌ها و نابودی تنوع زیستی

4) اثرات منفی بر جوامع محلی

5) مشکلات پس از اتمام بهره‌برداری

پس از اتمام فعالیت‌های معدنی، بسیاری از شرکت‌ها بدون بازسازی و بهبود زمین‌های تخریب‌شده، مناطق را ترک می‌کنند. یکی از نمونه‌های این مشکل، معادن متروکه در ایالت‌های غربی آمریکاست که هنوز اثرات آلودگی آنها باقی مانده است.

نتیجه آنکه؛ فعالیت‌های معدنی بدون توجه به مسئولیت اجتماعی می‌تواند موجب جابه‌جایی اجباری جوامع محلی و آسیب به فرهنگ‌ها و معیشت مردم شود. در بسیاری از کشورها، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای کنترل فعالیت‌های معدنی و تأثیرات زیست‌محیطی آنها وجود دارد که در ایران هم این قوانین وجود دارد و شرکت‌های معدنی باید به این قوانین پایبند باشند و علاوه بر آن، با توجه به مسئولیت اجتماعی خود، اقداماتی پیشگیرانه برای جلوگیری از تخلفات و جریمه‌ها انجام دهند.

عدم توجه به مسئولیت اجتماعی در صنعت معدن‌ می‌تواند منجر به خسارات جدی زیست‌محیطی، مشکلات اقتصادی و اجتماعی و اثرات منفی بلندمدت برای جوامع محلی شود. مثال‌های واقعی از این مشکلات نشان‌دهنده ضرورت اجرای دقیق و پایبندی به برنامه‌های مسئولیت اجتماعی در این صنعت هستند.