نسل زد؛ بازیگران فضای مجازی

تجربه مشترک‌ در نسل زد را می‌توان تجربه ارتباطات اجتماعی بر بستر فضای مجازی، دسترسی بی‌حد‌و‌حصر به دانش و اطلاعات و عبور از محدودیت‌های موجود در فضای واقعی دانست. اهمیت توجه به این تجربه مشترک آنجایی است که جهان‌بینی، سبک زندگی و نوع ارتباطات آنان، جامعه آینده و نگرش نسل‌های بعد را می‌سازد. ایسنا در‌این‌باره نوشته است: اگر درباره واژه نسل از منظر اجتماعی نگاه شود، متوجه خواهید شد در میان اندیشمندان و پژوهشگران این حوزه هنوز تعریفی که بر روی آن اتفاق نظر داشته باشند، وجود ندارد. برخی نسل را اصل و نسب خویشاوندی می‌دانند، بعضی آن را به دوره‌ها نسبت می‌دهند. عده‌ای هم نسل را مرحله‌ای از زندگی می‌دانند. افرادی هم نسل را به‌مثابه یک‌ دوره تاریخی تعریف می‌کنند. نظریه‌پردازان فرهنگ عامه و تاریخ‌نگاران هم بر این باورند که در حدود هر 10 سال شکل جدیدی از ذهنیت نسلی بروز می‌کند.

با‌این‌حال اغلب آنان بر این مسئله اتفاق نظر دارند که نسل بر‌ پایه تجربیات مشترک است. در هر نسل، افرادی دارای تجربیات مشترک هستند و این اشتراک موجب آن می‌شود تا حد‌و‌مرزی میان آنان با دیگر افراد ایجاد شود. باید توجه کرد که با این تعریف، دسته‌بندی‌های معمول نسلی موجود در جامعه، اعتبار خود را از دست می‌دهند.

تجربه مشترک

در میان همه تعاریفی که از مفهوم نسل بیان شد، کارل منهایم جامعه‌شناس آلمانی، برای اولین‌بار به مسئله شکاف فرهنگی و تغییر فرهنگ میان نسل‌ها از منظر اجتماعی پرداخته است. او تجارب زندگی را در دوره اصلی جامعه‌پذیری، که دوره نوجوانی و جوانی است، مرتبط با گرایش‌های ذهنی افراد می‌داند و می‌گوید گرایش‌های فرهنگی نسل‌ها با توجه به این دوره، قابلیت پیش‌بینی‌پذیری دارد. درنهایت تجارب منحصر‌به‌فرد نسلی و هویت‌های بر‌آمده از آن در هر جامعه، گرایش‌های هر نسل را شکل می‌دهد.

پیوند با تکنولوژی

زمانی که بخواهند نسل زد را تعریف کنند، یک بازه عددی بر‌اساس تقویم را معین کرده و می‌گویند نسل زد متولدین ۱۹۹۷ الی ۲۰۱۲ هستند که معادل سال ۱۳۷۵ الی ۱۳۹۰ است. در‌حالی‌که با توجه به تعریف شاخص مسئله نسل، نمی‌توان فقط با یک بازه کمّی نسل‌ها را دسته‌بندی کرد. به عنوان مثال، در بیشترین تعاریف از نسل زد در ایران از واژگانی مانند دهه‌هشتادی‌ها و... استفاده می‌شود.

برای سخن از تجربه مشترک در نسل زد، بهتر است به مقوله تکنولوژی پرداخته شود. نسل زد، نسلی است که از زمان کودکی تا‌ به‌ امروز با فضای دیجیتال پیوند خورده است. کودکی، نوجوانی و جوانی‌اش همیشه در معرض اینترنت و فناوری‌های نوین بوده است. خود مسئله تکنولوژی به‌عنوان عاملی در تغییر نسل‌ها شناخته می‌شود، این دیدگاه براساس نظریه دترمینیست تکنولوژیکی است. این نظریه مدعی است تکنولوژی نخستین محرک در تغییرات اجتماعی است و هر تغییر اجتماعی به طور مستقیم روی هویت اثر می‌گذارد.

دو روی یک سکه

پژوهشگران در جوامع غربی برای اشاره به ویژگی‌های نسل زد از تناقضات موجود در این نسل صحبت می‌کنند. این نسل در اینترنت و فضای مجازی عاملیت زیادی دارد. تولید محتوا انجام می‌دهد، به اشتراک می‌گذارد و توجهات زیادی را در این فضا به خود جلب می‌کند، اما در فضای خارج از آن، ثأثیراتش بسیار محدودتر است.

امکان برقراری ارتباط از راه دور باعث آن شده که اغلب ارتباطات این نسل با جامعه نیز مبتنی‌ بر فضای مجازی باشد و بخش بسیار اعظمی از آن در این فضا انجام شود. حالا سؤالی که نسبت به این تناقض پیش می‌آید، این است که آیا ارتباطات اجتماعی نسل زد نسبت به نسل‌های گذشته افزایش یا کاهش داشته است؟

از این نسل به‌عنوان نسلی نام برده می‌شود که بیشتر از خانواده و دوستان خود به تکنولوژی و فناوری وابستگی دارند. فضای آنلاین برای این نسل از فضای خارج از آن اهمیت بیشتری دارد و به نوعی هویت خود را در آن تعریف می‌کنند و در آن زیست دارند. هویت در فضای مجازی بدون محدودیت است، ا‌زاین‌رو باعث می‌شود بسیاری از این نسل‌ دارای هویت‌های دو یا چندگانه باشند. تجربه مشترک کرونا نیز در دوران نوجوانی و جوانی نسل زد، مسئله وابستگی یا به نوعی اعتیاد به این فضا را تشدید کرد. کلاس‌های مدارس و دانشگاه‌ها، تمامی فعالیت‌های فوق‌برنامه و حتی ارتباطات خانوادگی از طریق این فضاها انجام می‌گرفت.

شناخت این نسل از اهمیت بسیاری برخوردار است. این نسل در آینده‌ای نه‌چندان دور بخش بزرگی از سیستم اقتصادی، اجتماعی و... تشکیل می‌دهد. بسیاری از آنان دانش‌آموز و دانشجو بوده و هنوز به طور رسمی وارد جامعه نشده‌اند. جهان‌بینی، سبک زندگی و نوع ارتباطات آنان، جامعه آینده و نگرش نسل‌های بعد را می‌سازد.

چندی پیش نیز «شرق» درباره علاقه شدید به ارتباطات مجازی و رسانه‌های دیجیتال نوشته بود: نسل زد علاقه شدیدی به ارتباطات مجازی و رسانه‌های دیجیتال دارند و دوست دارند همه کارهای خود را به صورت آنلاین انجام دهند. از‌این‌رو است که کسب‌وکارهای اینترنتی تلاش می‌کنند محصولات و خدماتی عرضه کنند که باب طبع این دسته از افراد باشد.

در نسل‌های گذشته خیلی از افراد تجربه خرید فیزیکی را دوست داشتند، ولی این افراد چندان اهل چنین خریدهایی نیستند و خیلی راحت از طریق گوشی یا لپ‌تاپ هر خریدی داشته باشند، انجام می‌دهند. به همین دلیل است که به این افراد بومی‌ها یا شهروندان دیجیتال گفته می‌شود.

این نسل دوست دارند دست به اختراع بزنند و محصولات نو و جدیدی اختراع کنند تا کار بشر را راحت کنند. این افراد تمایل عجیبی به برهم‌زدن ساختارها دارند و دوست دارند ابزار و ساختار جدید و منحصربه‌فردی ارائه دهند که بهتر از ساختارها و مدل‌های پیشین باشد. همچنین اظهارنظرها و احساسات به صورت آزادانه و رها یکی از خصوصیات مهم نسل زد است. این موضوع را می‌توان در دانشگاه‌ها و سطح جامعه به‌خوبی مشاهده کرد.

از طرفی ظهور رسانه‌های اجتماعی باعث شده است که بستری عالی برای آزادی بیان فراهم شود. این خصوصیت نسل زد شرایط را برای نهادهای سیاسی دشوار کرده، ولی باید در نظر داشته باشیم که همین آزادی بیان، اظهارنظر آزادنه و مطالبه‌گری، شرایط را برای رشد و توسعه اقتصادی و سیاسی جوامع هموار می‌کند.