کارآفرینی؛ ماشین میل‌ساز

لیوتار در کتاب اقتصاد لیبیدویی که با مارکس و به‌ویژه با متن کتاب سرمایه گفت‌وگوی انتقادی کرده است، بحثی را مطرح می‌کند که برای فهم و توضیح کارآفرینی مهم و درخورتوجه به نظر می‌رسد، هرچند که لیوتار از مفهوم کارآفرینی استفاده نمی‌کند. تشدید امیال، میل‌زایی در سرمایه‌داری، برافروخته‌کردن امیال برای کسب سود از مفاهیمی است که لیوتار برای توضیح وضعیت جدید استفاده می‌کند. کارآفرینی را از یک منظر می‌توان تشدید امیال و لذت‌ها بر مبنای اقتصاد لیبیدویی معنا کرد. وقتی گفته می‌شود کارآفرینی به معنای برطرف‌کردن نیاز نوظهور یا ساختن نیاز جدید است، در حقیقیت از تشدید و ساختن امیال و لذت‌ها سخن می‌گوییم. کارآفرینان امیال جدید را برافروخته و شعله‌ور می‌کنند. پس کارآفرین کسی است که برای کسب سود و منفعت اقتصادی بیشتر، دائم افراد را از نیاز به میل سوق می‌دهد، بنابراین از این منظر، کارآفرینی یعنی کنشی برای تشدید امیال.

پس آنچه در کارآفرینی می‌یابیم، به قول لیوتار سرمایه‌گذاری‌های میل است درحالی‌که مارکس تصور می‌کرد سرمایه‌داری، میل و لذت حقیقی انسان را گرفته است. لیوتار فکر می‌کرد سرمایه‌داری امیال را تشدید کرده است. در جهان جدید شاهد ابداع امیال هستیم. خلق لذت‌های جدید کسب‌و‌کارِ کارآفرینان است. در جامعه مبتنی بر کارآفرینی هیچ میل و لذتی طرد نمی‌شود. روند کارآفرین یعنی فرم‌های جدیدی از لذت را فعال‌کردن. اما شدت‌یابی‌ها و سرمایه‌گذاری میل‌ها باید به قانون بازار گردن نهند و طبق آن ارزیابی شوند، قیمتی بر‌اساس عرضه و تقاضا بیابند و مبادله شوند. پس همه چیز بر مبنای میل و بازار ابداع می‌شود و به گردش در‌می‌آید و هیچ چیز مقدسی باقی نمی‌ماند.

کارآفرینی مدلی از زندگی خوب ارائه نمی‌کند؛ بلکه فرصتی است برای تشدید امیال در بدن‌ها که باید قاپید و مغتنم شمرد. پس کارآفرینی یعنی تشدید امیال که همه چیز را در درون گردابی از امیال و لذت‌های بی‌شمار به گردش در‌می‌آورد.

برخی مدیران و مسئولان مدام از کارآفرینی در ایران سخن می‌گویند و افراد را تشویق به آن می‌کنند اما نمی‌دانند که کارآفرینی یعنی تشدید و ساختن امیال و لذت‌هایی که هیچ ذات و جوهری را بر‌نمی‌تابد در‌حالی‌که آنها معتقدند زندگی و رفتار انسان‌ها باید تابع امر ماهوی و جوهر از پیش تعیین‌شده باشد و رفتارها را به دو دسته بهنجار و نابهنجار تقسیم‌بندی می‌کنند. در‌حالی‌که روند شدت‌یابی میل‌ها چنین معیارها و شاخص‌هایی را طرد می‌کند.

با توسعه روند کارآفرینی (شدت‌یابی امیال) اکثر افراد جامعه در مقام مصرف‌کنندگان پیرو میل و لذت شمرده می‌شوند. کسانی که دائما از توسعه کارآفرینی سخن می‌گویند و آن را نوشداروی جامعه می‌دانند، از تبعات و پیامدهای تشدید امیال آگاه نیستند. از این منظر اگر جامعه‌ای مبتنی بر کارآفرینی نیست یعنی هنوز جریان امیال‌سازی و سرمایه‌گذاری روی امیال بی‌حد‌و‌مرز، شدت نیافته است. میل‌سازی و تشدید آن یعنی ساخت انسان جدید به صورت غیرمستقیم، یعنی سرمایه‌گذاری روی ابداع و ساخت انسان نو. تشدید امیال یعنی اینکه به‌عنوان انسان چیزهایی می‌خواستی، خواسته‌ها و لذت‌هایی درون تو بود که خودت خبر نداشتی. پس به قول دلوز این امیال است که واقعیت را می‌سازد. کارآفرینی یعنی تولید میل و به عبارت بهتر تولید ماشین میل‌ساز. منبع سود و ثروت در جامعه مبتنی بر کارآفرینی در تشدید جریان میل‌سازی است. تولید مدام میل‌ورزی یعنی ساختن امر اجتماعی. میل دیگر امر سوبژکتیو (ذهنی) نیست چون کارآفرینان آن را به امر مادی عینی تبدیل می‌کنند.

کارآفرینی به معنای تشدید و مادی‌کردن امیال، سیستم‌های باورساز و معنابخش دیگر را به چالش می‌طلبد. کارآفرینی به معنای ماشین میل‌ساز ظاهرا هیچ عقیده‌ای را تحمیل نمی‌کند و هیچ ایمانی را برنمی‌تابد. به قول مارکس کلبی مسلک است. به عبارتی، ماشین میل‌ساز و میل‌ورز هیچ عقیده و باوری ندارد. بر این مبنا، گویی حیات در پیروی از امیال و لذت‌های بی‌مرز است. اما تشدید امیال بدون محدودیت منطبق بر منطق بازار اساس کارآفرینی است ولی آیا کارآفرینی به معنای تشدید امیال و میل‌سازی، فرصت است یا فاجعه، تخریب خلاق است یا زدودن غنای زندگی، امر حیات‌بخش است یا به‌مثابه سیاه‌چاله حیات را می‌بلعد؟ نوشدارو است یا زهر؟ مسئله عدالت در جامعه مبتنی بر تشدید امیال بر منطق بازار چه می‌شود؟