زلزله‌های مهر 1402 هرات و هراس از زمین‌لرزه‌ها

زلزله چهارشنبه 19 مهر 1402 با بزرگای 6.3 در زنده‌جان هرات، در غرب افغانستان و در حدود صدکیلومتری شرق مرز‌های ایران سومین زلزله از سلسله زلزله‌های شدید و با بزرگای بیش از شش هرات از روز 15 مهر 1402 بود. در این زلزله سوم، تمامی 700 خانه روستای چاهک را که از لرزه‌های چهار روز قبل سالم مانده بود، با خاک یکسان شد. از چاهک تلفات جانی گزارش نشد، زیرا مردم در این هفته از ترس جان خود در چادر‌ها پناه گرفته‌اند، زیرا لرزش‌های هرات همچنان ادامه دارد. البته پس از این زلزله سوم گزارش‌هایی مبنی بر موفقیت پیش‌بینی‌هایی متعدد انجام‌شده در این منطقه منتشر و ادعاهایی مبنی بر اثر این پیش‌بینی‌ها بر زند‌ه‌ماندن مردم در رخداد سوم مطرح شد. درهرحال مشخص است که همه این ادعاها غیرعلمی یا شبه‌علمی بود و هیچ مبنایی هم نداشت و ندارد. تمامی این ادعا‌ها از سوی افراد اساسا غیرعلمی یا غیرمتخصص در زمین‌لرزه‌خیزی و خطر زمین‌لرزه انجام شده است. مسئله آن است که اظهارنظرکنندگان بلااستثنا از لرزه‌خیزی منطقه غرب افغانستان به کل بی‌اطلاع بوده و هستند. 

آنها پیچیدگی‌های لرزه‌خیزی این منطقه را حمل بر نبود مطلق دانسته‌های علمی گرفته‌اند و گمان برده‌اند که با اظهارنظر‌های گوناگون و مبهم، در تاریکی خبری و دانشی! می‌توانند همواره پیروز باشند. چنین فرضی به کلی نادرست است؛ چرا‌که دانسته‌های متخصصان زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی از سامانه گسله هرات اتفاقا کم نیست و بر اساس همین دانسته‌ها نیز می‌توان تصویری هرچند کلی از وضع اکنون و آینده لرزه‌خیزی منطقه در دست داشت. از سوی دیگر زلزله‌های هرات اولین رویدادی در افغانستان بود که در آن متخصصان زلزله‌شناسی و زمین‌شناسی افغانستانی نیز که به‌ویژه در لابراتوارهای مختلف در جهان مشغول کار و تحصیل هستند، بلافاصله به پردازش داده‌های موجود از این زمین‌لرزه‌ها پرداختند و نتایج اولیه خوبی را در همان روزهای اول پس از زلزله‌های 15 مهر 1402 در صفحات شبکه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشتند. این موضوع هشداری به علاقه‌مندان به هشدارهای مبهم از جنس پیش‌بینی‌های قطعی و فرامین تخلیه خانه‌ها یا به پایان رسیدن زلزله‌ها در هرات است. چندان هم عرصه خالی نیست و هر اظهار بی‌ربطی شبیه به اظهارات آن فرد هلندی (که به اشتباه زلزله‌شناس هلندی خوانده می‌شود)، به‌سرعت راستی‌آزمایی می‌شود.

البته متأسفانه از هرات خبر می‌رسد که هنوز عده‌ای از مردم در شهر هرات از این اخبار ادعای پیش‌‌بینی نگران هستند و به خانه و زندگی‌شان برنمی‌گردند. روستاییان از اینکه خانه‌ها و احشام خود را که اغلب تنها دارایی‌هایشان است، از دست‌ بدهند، نگران هستند. از سوی دیگر مردم نگران ماه‌های سخت زمستانی هستند. برخی می‌گفتند که قبلا زلزله‌ای ندیده بودند و پرسش می‌کنند که لرزش زمین چه زمانی متوقف می‌شود. دیگران هم می‌گویند از ترس اینکه «زمین باز شود و هر لحظه ما را ببلعد» آرامش خاطری در داخل چادرها ندارند.

کانون زمین‌لرزه روز شنبه -‌همچنین به همان بزرگای 6.3‌- در حدود 40 کیلومتری شمال غرب مرکز استان‌/‌ولایت هرات بود و چندین پس‌‌لرزه قوی هم بلافاصله رخ داد. تعداد زلزله‌های با بزرگای بیش از چهار در هفت روز اول پس از رخداد زلزله‌های 15 مهر 1402 به 25 رخداد رسیده است. مقامات محلی می‌گویند که بیش از دوهزارو 500 نفر در سراسر ولایت هرات در این زمین‌لرزه‌ها کشته شده‌اند. آنها متعاقبا گفتند که این زمین‌لرزه‌ها هزاران کشته و زخمی بر جای گذاشته، اما آماری از جزئیات تلفات تاکنون ارائه نشده است. در منطقه زنده‌جان بازماندگان در تلاش برای کنار‌آمدن با از‌دست‌دادن چندین عضو خانواده هستند و در بسیاری از نقاط، تعداد ساکنان زنده از داوطلبانی که برای جست‌وجوی آوار و حفر گورهای دسته‌جمعی آمده بودند، بیشتر است. در نایب رفیع، روستایی که قبلا حدود دوهزارو 500 نفر سکنه داشت، به‌جز مردانی که هنگام وقوع زلزله در بیرون کار می‌کردند، تقریبا هیچ‌کس زنده نیست. بازماندگان تمام روز با بیل مکانیکی کار می‌کردند تا گورهای بزرگی را برای دفن دسته‌جمعی حفر کنند. اکنون اعلام می‌شود که نزدیک به دوهزار خانه در 20 روستا ویران شده است. منطقه زلزله‌زده فقط یک بیمارستان (شفاخانه) دولتی دارد. فرحان حق، معاون سخنگوی سازمان ملل متحد سه‌شنبه 18 مهر 1402 گفت‌ زنده‌جان با بیش از هزارو 300 کشته و نزدیک به 500 نفر ناپدید بیشترین تلفات را داده است.

در این زلزله لرزش‌ها در خراسان رضوی و جنوبی نیز حس شد. در شهر مشهد و اطراف آن که حدود 190 تا 210 کیلومتر با کانون زلزله‌های هرات فاصله دارد، لرزیدند، ساختمان‌های بلند و وجود خاک نرم موجب تشدید امواج لرزه‌ای زلزله‌های هرات و لرزش شدید به‌ویژه در طبقات بالای ساختمان‌‌های مرتفع شد. این منطقه ارتباطی با زلزله‌های هرات ندارد و طبیعی است که در اثر رخداد زلزله‌های هرات انتظار زلزله‌ای تحریک‌شده در منطقه مشهد نداشته باشیم. در خود منطقه مشهد گسل کشف‌رود با راستای شمال باختری- جنوب خاوری به طول 74 کیلومتر از شمال مشهد می‌گذرد. در جنوب مشهد، گسل نیشابور در زمین‌لرزه‌های 1270 و 1405 میلادی با گسیختگی سطحی همراه بوده است؛ به‌گونه‌ای که در زلزله سال 1209 میلادی بخش نیشابور از شهر نیشابور در باختر تا روستای دانه در شرق (جنوب شرق نیشابور در بخش زبرخان) کاملا ویران شده، ضمن آنکه در زمین‌لرزه 1389 میلادی در کوه‌های بینالود سبب ویرانی تعداد زیادی روستا شده است.

در داخل شهر مشهد، گسل کشف‌رود در شمال مشهد به نام گسله توس و گسل شمال مشهد هم شناخته می‌شود و زلزله‌های تاریخی ۱۵۹۸، ۱۶۸۷ و ۱۸۸۳ در محدوده این گسل رخ داده‌اند. بخش زیادی از روندهای گسله در محدوده شهر مشهد سطح گسل با آبرفت جدید پوشیده شده است. آبراهه‌ها از کوهپایه‌های جنوب و جنوب غرب مشهد در مخروط افکنه‌ها با عبور از روی گسل‌های فعال در این محدوده دچار انحراف در مسیل در محدوده دشت مشهد می‌شوند. جنوب مشهد به نام گسل سنگ بست-‌شاندیز شناخته می‌شود. زلزله مشهد در سال ۱۶۷۳ میلادی، خرابی‌های زیادی ایجاد کرده و گنبد و گلدسته‌های حرم مطهر امام رضا‌(ع) نیز در این زلزله آسیب دیده‌اند.