متوقف‌مانده در پله وعده‌ها

پرونده نیمه‌تمام وزارت عیسی زارع‌پور در وزارتخانه ارتباطات و فناوری اطلاعات چند روز دیگر با برگزاری مراسم تحلیف رئیس‌جمهوری دولت چهاردم بسته خواهد شد. شاید سه سال پیش وقتی عیسی زارع‌پور به عنوان کاندیدای نشستن بر مسند وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به مجلس معرفی شد و توانست بدون دردسر و حاشیه رأی موافق ۲۵۶ نماینده را کسب کند، هیچ وقت فکرش را نمی‌کرد که در یک حادثه برای رئیس‌جمهوری دولت سیزدهم، وزارت او هم فقط سه سال طول بکشد و مجبور باشد این وزارتخانه را یک سال زودتر از تاریخ مقرر ترک کند. زارع‌پور سه سال پیش برای شروع کارش در وزارت ارتباطات برنامه‌های متنوعی را ارائه کرد؛ از توسعه فضای مجازی با تکیه بر توان داخلی گرفته تا توسعه اقتصاد دیجیتال و تحول هوشمند در دولت. نگاهی به کارنامه کاری او در این سه سال نشان می‌دهد که او تمام تمرکزش را روی توسعه فیبر نوری گذاشت، هرچند با افزایش میزان پوشش فیبر نوری، میزان دسترسی به اینترنت به قول او با سرعت ۱۰۰ برابری، افزایش پیدا نکرد. از طرفی نگاهی به تاریخچه وضعیت اینترنت (که در ادامه این شماره فن‌زی می‌خوانید) از زمان شروع کار دولت سیزدهم نشان می‌دهد که اینترنت در زمان وزارت او بر این وزارتخانه روزهای تلخی را پشت سر گذاشت و روز یا ماهی نبود که اینترنت کاربران بدون اختلال و قطعی باشد، بماند که محدودیت روی اینترنت بعد از تابستان ۱۴۰۱ شکل دیگری پیدا کرد. از طرف دیگر درحالی‌که بسیاری از کاربران از شرایط کیفیت و سرعت اینترنت و دسترسی به پلتفرم‌های جهانی ناراضی بودند، او و تیمش با تمام قوا در سه سال گذشته انرژی و بودجه این وزارتخانه را در اختیار پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی گذاشتند تا آنها را جایگزین رقیبان خارجی‌شان کنند. با این حال گزارش‌های مختلف از جمله گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که شبکه‌های فیلترشده از جمله اینستاگرام همچنان محبوب‌ترین پلتفرم‌های کاربران ایرانی هستند. افزایش پوشش شبکه 5G در کشور یکی دیگر از وعده‌های مهم زارع‌پور بود. با این‌حال نگاهی به آمارها نشان می‌دهد که همچنان وضعیت این شبکه در حالت آزمایشی در دولت دوازدهم باقی مانده و پیشرفت چشمگیری نداشته است. افزایش تعرفه اینترنت بدون بهبود کیفیت آن، رشد کند اقتصاد دیجیتال، فراموشی استارتاپ‌ها، حذف آمار شفاف از گزارش‌ سازمان‌های زیرمجموعه، افزایش تعرفه اینترنت و... از دیگر دستاورد‌های زارع‌پور در مسند وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بوده است.

فیبر نوری؛ پوشش بالا، دسترسی پایین

وقتی اختلال‌ها و محدودیت‌های اینترنت در سال ۱۴۰۱ به اوج خود رسید، عیسی زارع‌پور بیش از گذشته تمرکزش را روی توسعه شبکه فیبر نوری در کشور گذاشت. تا این‌جای کار هم و براساس آمار سایت iranfttx تعداد پوشش فیبر نوری قابل توجه است، اما میزان اتصال آن‌قدر قابل توجه نیست. با این‌حال کارشناسان همین‌که بالاخره قدم توسعه زیرساخت شبکه اینترنت ثابت در کشور برداشته شد، آن را دستاوردی برای عیسی زارع‌پور می‌دانند. حتی در گزارش سوم انجمن تجارت الکترونیک در مورد کیفیت اینترنت در کشور با اینکه نشان داده وضعیت اینترنت در ایران همچنان خطرناک است، اما به این نکته هم اشاره کرده که توسعه فیبر نوری در وزارت ارتباطات دولت سوم قدم بزرگی بود که برداشته شده است. با وجود این هنوز کاربران نتوانسته‌اند از این قدم برداشته‌شده بهره‌ای ببرند.

پوشش ۲۰ میلیون فیبر نوری تا پایان کار دولت سیزدهم از وعده‌های اصلی وزیر ارتباطات از زمان شروع به کارش در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بوده است. نهم اسفند‌ماه سال گذشته عیسی زارع‌پور در حاشیه جلسه هیئت دولت اعلام کرد که اکنون تعداد پوشش‌های فیبر نوری به حدود هفت میلیون عدد رسیده و این مسیر در سال آینده هم ادامه پیدا خواهد کرد که بتوانند تا شهریور ۱۴۰۴ در همه شهرهای کشور پوشش فیبر نوری را فراهم کنند. حال سایت iranfttx نشان می‌دهد که تعداد خانوار‌های تحت پوشش فیبر به هشت میلیون و ۶۹ هزار و ۵۶۵ خانوار رسیده است. با این حال از این تعداد فقط ۳۶۳ هزار و ۹۶۲ نفر سرویس‌گیرنده فیبر نوری هستند. با یک حساب سرانگشتی اگر کار دولت دوازدهم ادامه هم داشت به نظر نمی‌رسید، عیسی زارع‌پور بتواند وعده خود یعنی پوشش ۲۰ میلیون فیبر نوری را تا پایان سال ۱۴۰۴ محقق کند.

هرچند کارشناسان، توسعه فیبر نوری را دستاورد مثبت وزارت ارتباطات دولت سیزدهم می‌دانند، اما کاربران چندان نسبت به توسعه این پروژه رغبت نشان نداده‌اند. در واقع ارائه اینترنت بر مبنای فیبر نوری در حالی اتفاق می‌افتد که کاربران امکان استفاده از اینترنت فعلی خود را به دلیل محدودیت‌ها و اختلال‌های شدید روی اینترنت ندارند و همین امر باعث انتقاد و اعتراض بسیاری از کاربران به این پروژه شده است. آمار رگولاتوری هم نشان می‌دهد که در سال گذشته میزان رشد استفاده از فیبر نوری در کشور فقط دو درصد بوده است. وزیر ارتباطات خرداد سال ۱۴۰۱ در مصاحبه‌ تلویزیونی گفته بود که در پایان دولت سیزدهم، رتبه ایران در اینترنت همراه ۲۰ پله ارتقا می‌یابد و در رده‌بندی اینترنت ثابت نیز میان ۵۰ کشور اول جهان قرار خواهیم گرفت. با این‌حال سایت اسپیدتست که همیشه مورد توجه وزیر ارتباطات برای نشان‌دادن بهبود وضعیت اینترنت در کشور است، نشان می‌دهد که اینترنت موبایل ایران در رتبه ۶۵ جهان قرار دارد و رتبه سرعت اینترنت ثابت کشور هم جایگاهی بهتر از ۱۴۴ ندارد. همچنین بر اساس گزارش Freedom house ایران در آزادی اینترنت هم جزو محدودترین اینترنت‌های جهان و در ته جدول بعد از چین و میانمار قرار دارد.

اینترنتی که بالاخره گران شد

دی‌ماه سال گذشته بالاخره بعد از اما و اگرهای بسیار سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی به‌ طور رسمی از افزایش حدود ۳۴درصدی تعرفه اینترنت اپراتورهای ارتباطی خبر داد. در خبری که آن زمان روی خروجی سایت سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی آمد، این سازمان اعلام کرد مدیران عامل اپراتورهای ارتباطی در رگولاتوری حاضر شدند و پس از تعهد به افزایش کیفیت خدمات خود، سازمان تنظیم مقررات با اصلاح تعرفه‌ها موافقت کرده است. طبق این خبر بر اساس تصمیمات اتخاذشده بعد از جلسه اپراتورها در رگولاتوری و پذیرش تعهدات مرتبط با افزایش کیفیت شبکه توسط آنها مقرر شد که تعرفه اینترنت اپراتورهای ارتباطی حدود ۳۰ درصد افزایش یابد. طبق اعلام رگولاتوری این شروط شامل افزایش سایت‌های نسل پنجم به ۱۰ درصد تا پایان سال ۱۴۰۳، افزایش پوشش نسل چهارم در کشور به ۹۶ درصد تا پایان سال ۱۴۰۳، افزایش ۳۰‌درصدی میانگین سرعت اینترنت در شش ماه آینده است. رگولاتوری تأکید کرده که این تعهدات به‌صورت الحاقیه به پروانه فعالیت اپراتورها پیوست می‌شود و در صورت عدم ایفای تعهدات در موعد مقرر، جریمه برای آنها در نظر گرفته خواهد شد. این افزایش تعرفه در حالی رخ می‌دهد که هنوز کیفیت و سرعت اینترنت کشور حداقل در یک سال اخیر و با شروع محدودیت‌های اینترنتی در بدترین حالت خود قرار دارد و کندی و اختلال گاه و بی‌گاه روی این شبکه صدای بسیاری از کاربران و کسب‌وکارها را درآورده است. به باور کارشناسان گران‌شدن اینترنت در شرایط فعلی اثرات منفی فراوانی دارد از جمله کاهش مصرف اینترنت از سوی گروه‌های خاصی از مردم. درحالی‌که همچنان کاربران از کاهش کیفیت اینترنت خود شکایت دارند، اما اخیرا وزیر ارتباطات با اتکا به آمارهای اسپید‌تست گفته است که تا پایان خرداد اپراتورها به وعده خود یعنی افزایش سرعت اینترنت عمل کرده‌اند.

توسعه 5G؛ مانده در پله آزمایشی

وزارت ارتباطات دولت سیزدهم در حالی کار خود را شروع کرد که کار راه‌اندازی شبکه 5G در کشور به صورت آزمایشی در دولت دوازدهم کلید خورده بود. در سه سال گذشته هم وزیر ارتباطات دولت سیزدهم با درنظرگرفتن برنامه‌های مختلف روی توسعه شبکه 5G تأکید کرد. با این حال با وجود تمام این تأکید‌ها و برنامه‌ریزی‌ها و اینکه وزارت ارتباطــات اپراتورهــا را ملــزم به افزایــش تعداد ســایت‌های G5 کــرد، امــا نــه تکلیــف نهایــی فرکانس این فناوری مشــخص و نه مشکل گوشی‌هــای تلفن همراه رفع شــد. علاوه بر این، فرکانس‌هــای ۷۰۰ و ۸۰۰ همچنــان در اختیــار صداوســیما ماندند و در نهایــت می‌توان گفت کمتر شــهروندی در ایران تجربه اســتفاده از 5G را در سه سال گذشته داشته است. درواقع پرونده اجرای آزمایشی توسعه شبکه 5G که از دولت دوازدهم به دولت سیزدهم رسیده بود، حالا هم با همان شکل به دولت چهاردهم واگذار می‌شود.

نور چشمی‌های وزارت ارتباطات

از جمله وعده‌هایی که عیسی زارع‌پور آن را به‌خوبی اجرا کرده، حمایت بی‌چون و چرا از پیام‌رسان‌های بومی بوده است. تاکنون آمارها و ارقام مختلفی درباره استفاده از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی منتشر شده که در یکی از اظهارنظرها در این زمینه، وزیر ارشاد عنوان کرد که اکنون 50 میلیون ایرانی عضو شبکه‌های اجتماعی داخلی هستند. همچنین در گزارش منتشرشده از دو سال عملکرد وزارت ارتباطات که بهار سال ۱۴۰۲ منتشر شد، این وزارتخانه گفته بود که در زمینه صنعت پیام‌رسان‌های بومی ایران به خودکفایی رسیده است. ایستادن وزارت ارتباطات در صف اول حمایت از پیام‌رسان‌های بومی و دراختیارگذاشتن امکانات مختلف به آنها در حالی رخ می‌دهد که نظرسنجی‌های مختلف نشان داده که این پیام‌رسان‌ها همچنان جایی در بین کاربران ایرانی ندارند. برای نمونه طبق یافته‌های نظرسنجی دی‌ماه ۱۴۰۲ ایسپا، ۳۷.۶ درصد افراد بالای ۱۸ سال، فقط از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی استفاده می‌کنند. در این‌ بین تنها ۱۴.۹ درصد فقط از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی استفاده می‌کنند. با تمام اینها دولت و در رأس آن وزارت ارتباطات همچنان به حمایت از پیام‌رسان‌های بومی ادامه می‌دهد. حتی در مصوبه‌های جدید شورای‌ عالی فضای مجازی هم شرایطی برای استفاده بیشتر از این پلتفرم‌های بومی در نظر گرفته شده است. در همین زمینه اول اسفند ۱۴۰۲ شورای‌ عالی فضای مجازی مصوبه‌ای با عنوان «بررسی راهکارهای افزایش میزان سهم ترافیک داخلی و مقابله با پالایش‌شکن‌ها» را ابلاغ کرد که طبق آن وزارتخانه‌های ارشاد با همکاری وزارت اقتصاد و ارتباطات موظف هستند که تولیدکنندگان محتوا و کسب‌وکارهای فعال در سکوهای خارجی را به سکوهای داخلی منتقل کنند. در این زمینه هم تأیید شده که این وزارتخانه‌ها باید کاری کنند که در مدت شش ماه دست‌کم ۵۰ درصد از تولیدکنندگان محتوای صفحات و کانال‌های پرمخاطب، بستر فعالیتشان را از پلتفرم‌های خارجی به پلتفرم‌های داخلی منتقل کنند. همچنین طبق این مصوبه همه خدمات دولتی باید از طریق سکوهای داخلی ارائه شود. همچنین این مصوبه تبلیغ افراد حقیقی در سکوهای خارجی را هم ممنوع کرده است. اصرار به استفاده از پیام‌رسان‌های بومی در حالی رخ می‌دهد که آنها با کوچک‌ترین اتفاق از کار می‌افتند. برای نمونه مشکل برق در یکی از دیتاسنترهای زیرساخت که در بهار سال ۱۴۰۲ اتفاق افتاد، باعث قطعی بیش از نیم‌روز این پیام‌رسان‌های بومی شده بود. با تمام اینها وزارت ارتباطات در نقش سخنگو پشت این پیام‌رسان‌های بومی ایستاد و از هیچ حمایتی از آنها دریغ نکرد حتی وزیر ارتباطات در آخرین اظهارنظر گفت که دیتاسنتر دوم برای این پیام‌رسان‌ها راه‌اندازی خواهد شد تا خدمات باکیفیت‌تری به مردم ارائه کنند.

شکست در توسعه اقتصاد دیجیتال

از سرفصل‌های اصلی برنامه‌هایی که عیسی زارع‌پور در زمان شروع به کارش در وزارت ارتباطات ارائه داد، توسعه و افزایش سهم اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص ملی بود. طبق برنامه‌ای که او ارائه کرد، قرار بود تا افق ۱۴۰۴ سهم اقتصاد دیجیتالی در تولید ناخالص ملی به ۱۰ درصد برسد. اکنون و براساس آخرین آماری که خود وزارت ارتباطات ارائه کرده، این میزان برابر با ۷.۹ درصد است. به باور کارشناسان و فعالان حوزه تکنولوژی، محدودیت‌های گاه و بیگاه روی اینترنت و افزایش اختلال‌ها در این زمینه در سه سال گذشته به توسعه کسب‌وکارهای نوپا که پاشنه آشیل توسعه اقتصاد دیجیتال‌اند، ضربه‌های جدی وارد کرده و باعث عقب‌افتادن و فراموش‌شدن برنامه‌ها در زمینه افزایش سهم اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص ملی شده است. عقب‌ماندن در توسعه اقتصاد دیجیتال را می‌توان از خواسته‌های مدیران اکوسیستم استارتاپی از دولت چهاردهم و کابینه آن هم فهمید. در گفت‌وگوی «فن‌زی» با بیش از ۵۰ فعال این حوزه، بیشتر آنها خواستار برنامه‌ریزی دقیق دولت در زمینه توسعه اقتصاد دیجیتال شده‌اند.

دستاورد یا محدودیت بیشتر

خبر فعال‌شدن قابلیت Safe search گوگل در اواسط تیر سال ۱۴۰۱ از جمله اتفاق‌های عجیبی بود که باعث انتقاد کاربران و متخصصان تکنولوژی شد. در نهایت بعد از افزایش این اعتراض‌ها، وزیر ارتباطات با بیان اینکه در بسیاری از کشورها دسترسی به محتواهای غیراخلاقی و خشن محدود شده، فعال‌شدن سرویس Safe Search روی موتورهای جست‌وجو را مطالبه خانواده‌های ایرانی عنوان کرد. فعال‌شدن قابلیت Safe search موتورهای جست‌وجو هم در شرایطی اتفاق افتاد که مهدی سالم، مدیر روابط عمومی برکنارشده وزارت ارتباطات در شبکه ایکس خود (توییتر سابق) با برگزاری نظرسنجی از کاربران پرسیده بود که آیا آنها برای مراقبت از فرزندانشان در فضای مجازی تمایل به استفاده از اینترنت ایمن دارند؟ هرچند این نظرسنجی چند روز بعد توسط سالم از صفحه توییترش به دلیل حمله بات‌ها پاک شد؛ اما در همین نظرسنجی که بیش از هشت هزار نفر در آن شرکت کرده بودند, نزدیک به ۸۶ درصد کاربران موافق استفاده از اینترنت ایمن نبودند. با وجود مخالفت گسترده کاربران در فضای مجازی با قابلیت Safe search در موتورهای جست‌وجو، در گزارش عملکرد وزارت ارتباطات در یک سال گذشته فعال‌شدن این قابلیت برای کاربران به عنوان دستاورد وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات یاد شد. اقدامات متعددی از جمله «راه‌اندازی اینترنت امن برای کودکان و نوجوانان»، «سالم‌سازی فضای مجازی در سطح شبکه» و موارد دیگر از جمله اقدامات صورت‌گرفته است که این وزارتخانه در راستای دستاوردهای خود در زمینه سالم‌سازی فضای مجازی از آنها یاد کرده است. تجربه نشان داده ایجاد محدودیت در دسترسی کاربران به سرویس‌های اینترنتی فقط آمار استفاده از فیلترشکن‌ها در کشور را بالا برده است، اتفاقی که در نهایت امنیت کاربران را هم در فضای اینترنت به خطر می‌اندازد.