چاه‌های آب، فرونشست زمین و برنامه هفتم توسعه

تعداد دقیق چاه‌های ایران و به‌ویژه تعداد چاه‌های غیرمجاز ایران همچنان معلوم نیست. آن‌طور که مسئولان وزارت نیرو اعلام کرده‌اند، در تابستان 1400 حدود 350 هزار چاه غیرمجاز و حدود 550 هزار چاه مجاز در کشور وجود دارد. تعداد چاه‌های غیرمجاز و مجاز ایران در سال ۵۷، حدود 60 هزار حلقه بود. حدود 40 درصد از چاه‌ها غیرمجازند و سالانه بیش از 10 میلیارد مترمکعب آب با این چاه‌ها مصرف می‌شود. مدیرعامل مدیریت منابع آب در اردیبهشت 1400 اعلام کرد که حدود هشت‌هزار چاه غیرمجاز در مناطق مختلف کشور مسدود شده است. ایران یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان آب‌های زیرزمینی در جهان است و اکثر قریب به اتفاق مردم در مناطقی زندگی می‌کنند که برای کشاورزی، صنعت و آب آشامیدنی به آب‌های زیرزمینی بسیار وابسته هستند. ادامه روال عادی در بهره‌برداری از سفره‌های تهی آب زیرزمینی، ایران را در معرض مخاطرات آب و غذا و همچنین مسائل امنیتی، اجتماعی و سیاسی قرار می‌دهد. از دهه 1340 تعداد چاه‌های آبیاری و میزان پمپاژ آب به‌طور مداوم افزایش یافته که منجر به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در بسیاری از سفره‌های آب در سراسر کشور شده است. اثرهای منفی این موضوع متعدد است: کاهش عملکرد چاه، افزایش نفوذ آب شور به سفره‌های زیرزمینی، افزایش فرونشست زمین، افزایش هزینه‌های پمپاژ که منجر به هزینه بیشتر کشاورزی می‌شود، کاهش جریان آب‌های زیرزمینی و بسیاری دیگر از پیامدهای نگران‌کننده. شرکت آب منطقه‌ای تهران می‌گوید که در استان تهران سالانه حدود چهار میلیارد مترمکعب از چاه‌های زیرزمینی برداشت ‌می‌شود که حدود ۱۰ درصد توسط چاه‌های غیرمجاز است. به عبارت دیگر چیزی حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب از چاه‌های غیرمجاز برداشت می‌شود. حدود ۵۰ هزار حلقه چاه در استان تهران وجود دارد که برداشت از آنها باعث فرونشست حدود 25 تا 40 سانتی‌متر در سال در دشت‌های شهریار و ورامین در پیرامون تهران شده است. این فرونشست در نتیجه تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی در منطقه است. تأمین آب تقریبا 13.5 میلیون نفر ساکن استان تهران و تأمین آب کشاورزان منطقه برای آبیاری، سفره‌ها را خشک می‌کند. نزدیک به 30 هزار چاه غیرقانونی هنوز در منطقه تهران فعال است. تشدید اُفت سطح آب و کسری مخزن آبخوان‌ها موجب شده 420 محدوده از ۶۰۹ محدوده دشت‌های کشور ممنوعه اعلام شود. روند فزاینده بهره‌برداری‌ بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی با راندمان‌های بسیار پایین‌‌تر از متوسط نرخ جهانی در مصرف در کشاورزی و سایر کاربردها همراه شده است. تا تیرماه 1398 از ۴۸۷ هزار حلقه چاه دارای پروانه بهره‌برداری، حدود ۴۱۶ هزار حلقه چاه مربوط به بخش کشاورزی بوده که عمده‌ تخلیه آب سفره‌های زیرزمینی مربوط به مصارف این بخش است. طبق آمارهای وزارت نیرو، ۱۱۴ هزار حلقه چاه غیرمجاز با عمق بیش از ۲۰ متر در کشور وجود دارد. چاه‌های یادشده با ۵.۵ میلیارد مترمکعب تخلیه از منابع زیرزمینی اثر سنگینی بر منابع آب دارند و ۸۰ درصد از تخلیه چاه‌های غیرمجاز را به خود اختصاص داده‌اند. در این بین، ۲۰۰ هزار حلقه چاه کم‌عمق و چاهک غیرمجاز نیز وجود دارند که تخلیه چندانی از منابع آب زیرزمینی ندارند. این چاه‌ها عمدتا از آب‌های سطحی استفاده کرده و آب‌دهی یک لیتر در ثانیه دارند. متوسط حجم منابع آب تجدیدپذیر طبیعی ۱۱۴ میلیارد مترمکعب است و میزان منابع آب تجدیدپذیر قابل بهره‌برداری به‌طور متوسط حدود ۷۰ میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شود. آب تجدیدپذیر مقدار آبی است که یک حوضه در یک چرخه آبی سالانه، توانایی بازیابی آن را دارد. کسری تجمعی سفره‌های زیرزمینی به ۱۳۴ میلیارد مترمکعب رسیده و این در حالی است که بر اساس آمار وزارت نیرو در سال‌های 92 تا 97 میزان آب تجدیدپذیر در کشور، در دوره پنج‌ساله اخیر، از ۱۴۰ میلیارد مترمکعب به ۱۰۵ میلیارد مترمکعب رسیده است؛ فرونشست زمین در مناطق جنوبی تهران در پهنه‌ای با 525 کیلومترمربع مساحت با حداکثر اندازه‌گیری 2.5 متر. میزان نشست و حداکثر سرعت آن 36 سانتی‌متر در سال در برخی مناطق است. وجود یک لایه ضخیم خاک رس سطحی، این منطقه را مستعد فرونشست می‌کند. علاوه بر این، تهران در این سال‌ها با خشک‌سالی روبه‌رو بوده که منجر به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی شده است. در برخی مکان‌ها، عوامل دیگری از جمله وجود قنات‌های قدیمی، زهکشی خاک‌های آلی و حذف خاک در مقایسه با کاهش ارتفاع آب زیرزمینی مشکل را بیشتر کرده است. از مساحت 164.8 میلیون هکتاری کشور در حدود 18.5 میلیون هکتار (11 درصد) در دشت‌های کشاورزی انجام می‌شود که 10 میلیون هکتار دیم و 8.5 میلیون هکتار از طریق آبیاری است.

از آنجا که از 609 دشت کشور، 408 دشت ممنوعه است، به نظر می‌رسد که حدود 66 درصد از دشت‌های کشور در معرض پدیده فرونشست باشند (حدود 12 میلیون هکتار). تا حدود ۴۱ میلیارد مترمکعب برای برداشت از چاه‌های مجاز کشاورزی در ۶۰۹ دشت مطالعاتی پروانه بهره‌برداری صادر شده است که طبق برنامه ششم توسعه این میزان باید به ۲۷ میلیارد مترمکعب کاهش می‌یافت که گزارشی از این کاهش هنوز موجود نیست و به نظر می‌رسد چنین هدفی در برنامه هفتم توسعه باید دنبال شود.