کج‌راهه آب کشاورزی

مدیریت آب از مهم‌ترین راهبردهای توسعه به شمار می‌رود؛ مدیریتی که ضعف در آن چالشی بحرانی به همراه می‌آورد و نجات از این بحران بسیار دشوار خواهد بود. در این میان لزوم مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی نسبت به دیگر بخش‌ها، قابل‌ توجه‌تر به نظر می‌آید. گفته می‌شود سهم چشمگیر مصرف آب در بخش کشاورزی، کشور را با بحران کم‌آبی مواجه کرده، ‌طوری‌که پتانسیل آبی کشور، دیگر پاسخ‌گوی نیازهای روبه‌رشد در این بخش نیست.

شاید به همین دلیل است که از مدیریت منابع و بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی به‌عنوان مهم‌ترین و شاید هم تنها راهکار مقابله با کم‌آبی نام برده می‌شود. به اعتقاد برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران بخش آب کشور، با توجه به محدودیت منابع آب، توسعه پایدار در آینده مرهون مدیریت صحیح در استحصال، نگهداری، انتقال و مصرف آب و افزایش بهره‌وری آن است. بر این اساس راهکارهایی چون صرفه‌جویی و خلق منابع تأمین آب، اصلاح الگوی کشت و استفاده از آبیاری مکانیزه در بخش کشاورزی مطرح می‌شود که استفاده از آنها می‌تواند بازدهی سطح زیر کشت را تا چند برابر افزایش دهد. این مسئله به‌ویژه در استان‌هایی که صنعت کشاورزی سهم قابل توجهی از اشتغال و فعالیت را به خود اختصاص داده، نمود بیشتری می‌یابد.

شرایط بحرانی آب

به گفته کارشناسان، تدابیری مانند استفاده از روش‌های نوین آبیاری، تغییر الگوی کشت با بهره‌گیری از بذرهای دارای مقاومت بیشتر در مناطق خشک و کم‌آب و همچنین ضرورت تصویب طرح جمع‌آوری آب باران در کشور از جمله سیاست‌هایی است که از طریق آنها می‌توان منابع آبی را در بخش کشاورزی مدیریت کرد. در چند دهه گذشته با افزایش بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، شرایط نامطلوبی در این حوزه ایجاد شده است. حال به دلایلی مانند نبود شبکه‌های آبیاری، ضعف مدیریت بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی، بالا بودن تلفات آب در مراحل انتقال و همچنین توزیع و مصرف از منابع آب زیرزمینی، مشکلات این بخش در حال تشدیدشدن است. باید توجه داشت که ایران از نظر منابع آب، در شرایط بحرانی‌تری نسبت به متوسط‌های جهانی به سر می‌برد.

چالش کشاورزی اصفهان

در شرایطی که اصفهان، استان باسابقه کشور در کشاورزی، به دلیل مشکلات کم‌آبی، در این زمینه دچار مشکل شده است، چگونه می‌تواند با مدیریت منابع آبی بر چالش‌های کشاورزی خود غلبه کند؟

مجید امینی، مدیر آب‌وخاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان، در این‌باره با تأکید بر اهمیت مدیریت صحیح در حوزه کشاورزی استان گفت: قرارگیری اصفهان در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک مسئله امروز نیست، بلکه همیشه چنین بوده است. بر اساس مستندات طومار شیخ بهایی که به صدها سال قبل بر می‌گردد، این خشکی در آن زمان هم وجود داشته ولی مشکلات کنونی به مدیریت نادرست در منابع آبی مربوط می‌شود. او می‌افزاید: مواردی مانند بارگذاری‌های بیش‌ از حد روی زاینده‌رود، تجمع صنایع آب‌بر و افزایش زمین‌های زیر کشت که همگی مصرف آب قابل توجهی دارند، از ایراداتی است که به ضعف مدیریت بازمی‌گردد.

مدیر آب‌وخاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان نیز می‌گوید: کشاورزی در نقاط مختلف ایران پیشینه‌ای هزاران ساله دارد و موضوعی نیست که مربوط به چند سال اخیر باشد. در مناطقی که انواعی از محصولات کشاورزی کشت می‌شود، حتی نحوه کشت با فرهنگ و تاریخ آن منطقه سازگار شده است.

امینی تصریح می‌کند: علاوه بر این، آبی که در بخش کشاورزی مصرف می‌شود باید بهینه باشد؛ برای آبیاری باید از روش‌های مدرن به‌جای سنتی استفاده شود. همچنین لازم است الگوی کشتی برای استان تعریف شود که بر ویژگی‌های آب‌وهوایی این منطقه منطبق باشد، بنابراین کشاورزی در چنین منطقه‌ای با مشکل چندانی مواجه نخواهد بود.

او با بیان ضرورت مطالعات علمی درباره تعیین علت بروز خشکسالی می‌گوید: در راستای رفع این مشکلات، برنامه «سازگاری با کم‌آبی» با حضور دستگاه‌های اجرایی مانند جهاد کشاورزی، شهرداری و محیط زیست میزان آب قابل ‌برنامه‌ریزی استان‌ها برآورد می‌شود. در این صورت مقدار منابع آبی موجود و ظرفیت کشت در مناطق مختلف مشخص می‌شود و این طرح بسیار کارآمد خواهد بود.

تدابیری برای گذر از شرایط نامناسب آبی

ضعف‌ها و نواقص مدیریت منابع آبی و رفع آنها بیش از هر چیز به سیاست‌گذاری توسط مسئولان مربوط می‌شود. چه‌بسا با وجود خشک‌بودن اصفهان می‌توان با مدیریت منابع آبی، کشاورزی را رونق بخشید.

در این حال تغییر الگوی کشت، استفاده از گیاهان کم‌آب‌بر، افزایش راندمان آب کشاورزی و افزایش بهره‌وری از راهکارهای کارآمدی برای مصرف بهینه آب محسوب می‌شود که بنا بر گفته کارشناسان این بخش، کشاورزان استان در بحث مدیریت منابع آب همیشه پیشرو بوده‌اند.

البته استفاده از چنین راه‌حل‌هایی چندان ساده نیست و در راه اجرا مشکلاتی وجود دارد؛ بنابراین باید به‌خوبی مورد بررسی قرار گیرد. اولین چالش این مسئله مدیریت چندگانه آب در بخش کشاورزی و مسئله دیگر ارائه راه‌حل‌های یکسان از سوی مسئولان برای کشاورزی همه استان‌هاست. درصورتی‌که لازم است ویژگی‌ها و ظرفیت‌های هر استان در نظر گرفته شود. درنهایت باید خاطرنشان کرد برای گذر از این شرایط لازم است از سوی مسئولان بالادستی در قوانین و مصوبه‌های مرتبط با این حوزه تجدید نظر شود؛ در غیر این صورت دیری نمی‌پاید که تداوم این روال، رمق باقی‌مانده در بخش کشاورزی استان را هم بگیرد.