آیا ترس از پیامدهای زیست‌محیطی می‌تواند علت همکاری کشورهای ثروتمند شود؟

در شرم‌الشیخ مصر مذاکره‌کنندگان نزدیک به 200 کشور در اوایل روز یکشنبه 20 نوامبر به مذاکرات دوهفته‌ای خود در شرایطی پایان دادند که دستاورد اصلی آن موافقت با تأسیس صندوقی بود که به کشورهای فقیر و آسیب‌پذیر کمک می‌کند تا با بلایای اقلیمی مقابله کنند. باید توجه داشت که چون آلودگی ناشی از کشورهای ثروتمند، شدیدتر شده، کره زمین نیز به‌طور خطرناکی گرم‌تر شده است.

  تصمیم درباره پرداخت خسارت ناشی از تغییر اقلیم پیشرفتی را در یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات در مذاکرات تغییر اقلیم سازمان ملل ایجاد کرد. برای بیش از سه دهه، کشورهای درحال‌توسعه به دلیل ضررها و خسارت مالی متحمل‌شده تحت فشار بوده‌اند و از کشورهای ثروتمند و صنعتی می‌خواستند تا برای هزینه آسیب‌های ناشی از توفان‌های مخرب، امواج گرما و خشک‌سالی مرتبط با گرمایش جهانی، غرامت بپردازند. اما ایالات متحده و سایر کشورهای ثروتمند مدت‌هاست که این ایده را مسدود کرده بودند؛ زیرا می‌ترسیدند که آنها از نظر قانونی در قبال انتشار گازهای گلخانه‌ای که منجر به تغییرات آب‌وهوایی می‌شوند، مسئول شناخته شوند. پس از بن‌بست 30ساله، توافق‌نامه جدید اقلیمی سازمان ملل متحد با هدف پرداخت خسارت به کشورهای درحال‌توسعه برای ضرر و زیان ناشی از گرمایش جهانی تصویب شد. اما سؤالات بزرگی درباره چگونگی کارکرد آن باقی ماند. این توافق‌نامه که در شرم‌الشیخ شهر تفریحی دریای سرخ نهایی شد، می‌گوید که کشورها نمی‌توانند از نظر قانونی در قبال این پرداخت‌ها مسئول باشند. بر اساس این قرارداد، کمیته‌ای با نمایندگانی از 24 کشور طی سال آینده تلاش خواهند کرد تا مشخص شود که این صندوق باید دقیقا چه شکلی داشته باشد، کدام کشورها باید کمک کنند و این پول باید صرف چه چیزی شود. البته بسیاری از دیگر جزئیات نیز هنوز مشخص نیست. برای ایجاد صندوق ضرر و زیان، اختلافاتی تا ساعات اولیه روز یکشنبه بر سر سایر عناصر یک توافق گسترده‌تر وجود داشت، ازجمله اینکه کشورها به چه میزان باید انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را کاهش دهند و اینکه آیا صریحا خواستار حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی ازجمله زغال‌سنگ، گاز طبیعی و نفت می‌شوند یا نه؟ ازاین‌رو مذاکره‌کنندگان در اجلاس مصر تا ساعت پنج صبح درباره سایر اقدامات بحث می‌کردند. کشورهای در‌حال‌توسعه که عمدتا از آسیا، آفریقا، آمریکای لاتین، کارائیب و اقیانوس آرام جنوبی بودند، در ابتدای اجلاس برای قرار‌گرفتن موضوع صندوق ضرر و زیان در دستور کار رسمی این اجلاس دو‌هفته‌ای مبارزه کردند. سپس آنها فشار بی‌امانی را در این کمپین آوردند و استدلال می‌کردند که این یک موضوع مرتبط با عدالت است و خاطرنشان می‌کردند که این اجلاس‌ها کمک چندانی به بحرانی که موجودیت آنها را تهدید می‌کند، نکرده است. آنها به‌صراحت می‌گفتند که اگر این نشست که در قاره آفریقا برگزار شده، بدون رسیدگی به ضرر و زیان‌ها پایان یابد، به‌عنوان یک شکست اخلاقی تلقی خواهد شد. «شری رحمان»، وزیر تغییرات اقلیمی پاکستان گفت: «این اعلامیه به جوامع آسیب‌پذیر در سراسر جهان که برای بقای خود در برابر تغییرات آب‌وهوایی می‌جنگند، امیدواری می‌دهد و به فرایند کاپ اعتبار می‌بخشد». پاکستان که رهبری گروهی متشکل از 134 کشور در‌حال‌توسعه را بر عهده داشت و برای صندوق ضرر و زیان تلاش می‌کرد، نمونه بارزی از قدرت ویرانگر تغییرات آب‌وهوایی بود؛ چون در طول تابستان، پاکستان متحمل سیل ویرانگری شد که به گفته دانشمندان با گرم‌شدن کره زمین شدت یافته بود و منجر به مرگ بیش از هزارو 500 نفر شد، یک‌سوم کشور را زیر آب فرو برد و 30 میلیارد دلار خسارت به بار آورد. این در حالی‌ است که پاکستان کمتر از یک درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای جهان را که مسبب این سیل به شمار می‌رود، به خود اختصاص داده است. از آنجایی که اجلاس رو به پایان بود، اتحادیه اروپا با ایده صندوق ضرر و زیان موافقت کرد؛ هرچند اصرار داشت هرگونه کمک باید معطوف به آسیب‌پذیرترین کشورها باشد و دیگر اینکه کمک‌ها ممکن است طیف گسترده‌ای از گزینه‌ها را شامل شود؛ یعنی از برنامه‌های بیمه‌ای گرفته تا پرداخت‌های مستقیم را در بر گیرد. این امر ایالات متحده را که بیش از هر کشور دیگری در تاریخ گازهای گلخانه‌ای به جو پمپاژ کرده است، به آخرین مقاومت‌کننده تبدیل کرد. روز شنبه در حالی‌ که مذاکرات به زمان اضافه کشیده شده بود، مقامات آمریکایی گفتند برای شکستن بن‌بست‌ها، ایده تأسیس صندوق ضرر و زیان را می‌پذیرند.

حکایت همچنان باقی است

ایالات متحده و اتحادیه اروپا برای تضمین اینکه چین در نهایت به این صندوق ایجادشده کمک خواهد کرد و اینکه چین واجد شرایط دریافت پول از آن نخواهد بود، فشار می‌آوردند. سازمان ملل متحد در حال حاضر چین را به‌عنوان یک کشور در‌حال‌توسعه طبقه‌بندی می‌کند که این کشور را واجد شرایط دریافت غرامت تغییر اقلیم می‌کند و این در حالی‌ است که این کشور در حال حاضر بزرگ‌ترین تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای در جهان و همچنین دومین اقتصاد بزرگ جهان است. چین به‌شدت در برابر اینکه در این مذاکرات جهانی با او به‌عنوان یک کشور توسعه‌یافته رفتار شود، مقاومت کرده است. نکته دیگر این‌ است که هیچ تضمینی وجود ندارد که کشورهای ثروتمند پول را به صندوق واریز کنند. یک دهه پیش نیز ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سایر تولیدکنندگان ثروتمند متعهد شدند که تا سال 2020 سالانه صد میلیارد دلار برای کمک به کشورهای فقیرتر با هدف تغییر به سوی انرژی پاک و سازگاری با خطرات اقلیمی از طریق اقداماتی مانند ساخت دیوارهای دریایی پرداخت کنند. آنها هنوز هم از پرداخت چند‌ده میلیارد دلار در سال سر باز می‌زنند. درحالی‌که دیپلمات‌های آمریکایی با تأسیس این صندوق موافقت کرده‌اند، ولی نهایتا کنگره باید پول را تخصیص دهد. سال گذشته دولت «جو بایدن» به دنبال دو‌و‌نیم میلیارد دلار برای تأمین مالی پروژه‌های تغییر اقلیم بود، اما تنها یک میلیارد دلار به دست آورد و این تازه زمانی بود که دموکرات‌ها هر دو مجلس را تحت کنترل داشتند. با توجه به اینکه جمهوری‌خواهان که عمدتا مخالف کمک‌های اقلیمی هستند، قرار است در ماه ژانویه کنترل مجلس نمایندگان را به دست بگیرند، چشم‌انداز کنگره برای تصویب یک ظرف کاملا جدید پول برای صندوق ضرر و زیان، تاریک به نظر می‌رسد و این دغدغه باید مورد توجه قرار گیرد. سناتور «جان باراسو» جمهوری‌خواه از ایالت وایومینگ گفته است: «ارسال دلارهای مالیات‌دهندگان ایالات متحده به صندوق لجن سبز تحت حمایت سازمان ملل متحد کاملا اشتباه است. دولت بایدن باید روی کاهش هزینه‌های داخلی تمرکز کند نه ارسال پول به سازمان ملل برای توافق‌های جدید آب‌وهوایی. به‌علاوه نوآوری و نه غرامت، کلید مبارزه با تغییرات آب‌وهوایی است». البته در همین شرایط بسیاری از کشورهای اروپایی به نوبه خود و به‌طور داوطلبانه بیش از 300 میلیون دلار را برای رسیدگی به ضرر و زیان‌ها تعهد کرده‌اند که بیشتر آن صرف برنامه جدید بیمه‌ای برای کمک به کشورها برای جبران خسارت ناشی از بلایایی مانند سیل شده است. هرچند کشورهای فقیرتر این تلاش‌های اولیه را ستوده‌اند، ولی در عین حال خاطرنشان کرده‌اند که ممکن است در نهایت سالانه با صدها میلیارد دلار آسیب‌های غیرقابل‌اجتناب و برگشت‌ناپذیر اقلیمی مواجه شوند. «محمد آدو»، مدیر اجرائی

 Power Shift Africa است که هدف این مؤسسه بسیج اقدامات اقلیمی در سراسر این قاره است. او می‌گوید: «ما این صندوق را داریم، اما برای ارزشمند‌کردن آن به پول نیاز داریم. آنچه ما داریم مثل یک سطل خالی است. اکنون ما باید آن را پر کنیم تا بتوانیم حمایت‌ها را برای آسیب‌‌پذیر‌ترین افرادی که در حال حاضر از بحران اقلیمی رنج می‌برند، جاری کنیم». بحث‌هایی در جریان بود که این صندوق جدید چه ‌نامیده شود. کشورهای در‌حال‌توسعه آن را «جبران خسارت» می‌دانند و فعالان آب‌وهوا اغلب از آن به‌عنوان «غرامت» یاد می‌کنند، اما دیپلمات‌ها، به‌ویژه آمریکایی‌ها، این پول را «منابع تأمین ضرر و زیان» نامیده‌اند. علاوه بر صندوق ضرر و زیان، کشورهای در‌حال‌توسعه از مذاکرات اقلیمی برای انجام اصلاحات در دو مؤسسه از بزرگ‌ترین مؤسسات وام‌دهی جهان یعنی بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول استفاده کردند. توافقی که در شرم‌الشیخ حاصل شد، امکان پرداخت هر دو نهاد به صندوق ضرر و زیان را مطرح می‌کند. بدهی‌های سنگین یکی از موانع اصلی کشورهای در‌حال‌توسعه برای پاسخ‌گویی مناسب به بحران‌های ناشی از آب‌وهوا، چه به‌صورت فوری و چه به‌صورت بلندمدت است. این اجلاس دو‌هفته‌ای که قرار بود روز جمعه به پایان برسد، در روز شنبه نیز ادامه یافت؛ زیرا مذاکره‌کنندگان نزدیک به 200 کشور بر سر چندین موضوع حساس با هم درگیر بودند. این مذاکرات در زمان بحران‌های متعدد صورت می‌گیرد. تهاجم روسیه به اوکراین بازارهای عرضه مواد غذایی و انرژی جهانی را متلاطم کرده، تورم را تحریک کرده و برخی کشورها را به سوزاندن زغال‌سنگ و سوخت‌های دیگر به‌عنوان جایگزین برای گاز روسیه ترغیب کرده و تهدیدی برای تضعیف اهداف اقلیمی است. در عین حال، افزایش دمای جهانی باعث تشدید سیل‌های مرگ‌بار در مکان‌هایی مانند پاکستان و نیجریه و همچنین افزایش گرمای بی‌سابقه در سراسر اروپا و آسیا شده است. در شاخ آفریقا، سومین سال خشک‌سالی شدید میلیون‌ها نفر را در آستانه قحطی قرار داده است. یکی از زمینه‌های نگرانی در این مذاکرات این بود که آیا کشورها تلاش خواهند کرد دمای جهانی را بیش از یک‌ونیم درجه سانتی‌گراد (2.7 درجه فارنهایت) بالاتر از سطح قبل از صنعتی‌شدن افزایش ندهند؟ یعنی هدفی که کشورها در مذاکرات آب‌وهوایی سال گذشته در گلاسگو بر آن تأکید کردند. دانشمندان می‌گویند فراتر از این آستانه، خطر فجایع آب‌وهوایی به میزان درخور توجهی افزایش می‌یابد. این سیاره قبلا به‌طور متوسط یک و یک‌دهم درجه سانتی‌گراد گرم شده است و دانشمندان گفته‌اند که کشورها باید انتشار کربن خود را سریع‌تر و به میزان شایان توجهی کاهش دهند تا گرمایش را در سطح یک‌ونیم درجه سانتی‌گراد حفظ کنند. جهان در حال حاضر در مسیری قرار دارد که تا پایان قرن جاری بین دو و یک‌دهم تا دو و نه‌دهم درجه سانتی‌گراد گرم می‌شود. دانشمندان دریافته‌اند که گرمایش بیشتر می‌تواند باعث شود که ده‌ها میلیون نفر دیگر در سراسر جهان در معرض امواج گرمای تهدیدکننده حیات، کمبود آب و سیل‌هایی در سواحل قرار بگیرند. یک جهان یک‌ونیم درجه ممکن است هنوز صخره‌های مرجانی و یخ‌های دریایی قطب شمال را داشته باشد، درحالی‌که جهان دو درجه به احتمال زیاد چنین چیزهایی نخواهد داشت. «اسپن بارت اید»، وزیر آب‌وهوا و محیط زیست نروژ، روز جمعه در کنفرانسی گفت: «یک نقطه پنج، عددی نیست که کسی اختراع کرده باشد». او درباره «تفاوت اساسی و چشمگیر بین گرمایش در 1.5 و 2 درجه» صحبت کرد. او افزود: «کل کشورهایی که در اینجا حضور دارند، به‌سادگی از سطح سیاره ناپدید می‌شوند. قسمت اعظمی از یخ‌های جهان ذوب می‌شوند. شهرهایی که دوست داریم و در آنها زندگی می‌کنیم از بین خواهند رفت. آن‌قدر شرایط بدی پیش‌‌روی ماست که باید مطمئن شویم به کاری که در گلاسگو به آن تعهد شده است، پایبند هستیم». البته مذاکره‌کنندگان گفته‌اند که یکی از بزرگ‌ترین موانع بر سر راه توافق در مذاکرات امسال، شیوه مدیریت آشفته میزبانان مصری بود که وظیفه آنها درک نگرانی‌های هر کشور و سپس میانجیگری برای یک معامله بوده است. دیپلمات‌ها از اینکه ریاست‌جمهوری مصر جلسات را نیمه‌شب برگزار کرده و به نمایندگان اجازه داده فقط قسمت‌هایی از متن احتمالی را ببینند، شکایت داشتند. مشکلات فنی مربوط به جلسات مذاکره یعنی تأخیر و عدم دسترسی آسان به غذا و آب نیز پیشرفت را کند کرد. جالب است که مذاکره‌کنندگان مجبور بوده‌اند در محل، ساندویچ و قهوه را شکار کنند. یکی از نمایندگان قدیمی که خواست نامش فاش نشود، گفت: «در 25 سال گذشته هرگز چنین چیزی را تجربه نکرده‌ام. این نماینده این فرایند را غیرشفاف، آشفته و غیرقابل‌پیش‌بینی خواند». درحالی‌که این کنفرانس قرار بود روز جمعه به پایان برسد، مذاکره‌کنندگان تا صبح یکشنبه به توافق نهایی دست نیافتند.

NewYorkTimes, 19Nov.2022